Είναι μια άσκοπη απόσπαση της προσοχής ή μήπως είναι κάτι πιο πολύτιμο;
Ξεκινά χωρίς προειδοποίηση. Τη μια στιγμή, βρίσκεστε σε μια σύσκεψη, γράφοντας τις τελευταίες ιδέες του αφεντικού σας και την επόμενη, φαντάζεστε τον εαυτό σας σε μια παραλία, πίνοντας ένα δροσιστικό ποτό, ενώ ένα απαλό αεράκι ανακατεύει τα μαλλιά σας. Ή ίσως ξαναζείτε μια συζήτηση, ξαναγράφοντας τις αντιδράσεις σας με την ευστροφία ενός έμπειρου θεατρικού συγγραφέα. Όπως και να ‘χει, έχετε περιπέσει σε μια ονειροπόληση, εκείνη την ιδιότυπη κατάσταση όπου η πραγματικότητα ξεθωριάζει στιγμιαία και αντικαθίσταται από έναν εσωτερικό κόσμο φαντασίας.
Αλλά τι ακριβώς συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν ονειροπολούμε; Οι γνώσεις από την ψυχολογία, τη νευροεπιστήμη και τη φιλοσοφία υποδηλώνουν ότι η ονειροπόληση είναι πολύ πιο πολύπλοκη -και χρήσιμη- από ό,τι νομίζουμε.
Η νευροεπιστήμη του περιπλανώμενου νου
Για αιώνες, η ονειροπόληση απορρίπτονταν ως άσκοπη απόσπαση της προσοχής, μια διανοητική “λόξα” που απομάκρυνε τους ανθρώπους από τον «πραγματικό» κόσμο. Αλλά χάρη στη νευροεπιστήμη, γνωρίζουμε τώρα ότι όταν το μυαλό μας παρασύρεται, δεν κλείνει, αλλά παίρνει μπροστά. Εδώ υπάρχει το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (DMN), ένα δίκτυο εγκεφαλικών περιοχών που ενεργοποιείται όταν δεν είστε συγκεντρωμένοι στον εξωτερικό κόσμο. Το DMN συνδέει περιοχές όπως ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός, ο οπίσθιος φλοιός των προσεκβολών και οι βρεγματικοί λοβοί, οι οποίοι εμπλέκονται στην αυτοαναφορική σκέψη, στην ανάκληση της μνήμης και στον μελλοντικό σχεδιασμό. Ουσιαστικά, όταν το μυαλό μας περιπλανιέται, ο εγκέφαλός μας είναι απασχολημένος με την επεξεργασία εμπειριών του παρελθόντος, την προσομοίωση μελλοντικών σεναρίων, ακόμη και με την επίλυση προβλημάτων που δεν σκεφτόμασταν συνειδητά.
Είναι μάλιστα πολύ ενδιαφέρον ότι μελέτες που χρησιμοποιούν λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες έχουν δείξει ότι ο DMN είναι ιδιαίτερα ενεργός κατά τη διάρκεια εργασιών δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων. Ορισμένες από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της ιστορίας -όπως τα πειράματα σκέψης του Αϊνστάιν ή η αποκάλυψη της βαρύτητας του Νεύτωνα με το μήλο- γεννήθηκαν σε στιγμές αδρανούς σκέψης. Εν ολίγοις, ο εγκέφαλός μας δεν αδρανεί όταν ονειροπολούμε, αλλά εκτελεί μια ισχυρή, παρασκηνιακή προσομοίωση του κόσμου μας.
Τι λέει η ψυχολογία για την ονειροπόληση
Οι ψυχολόγοι έχουν από καιρό γοητευτεί από τη φύση της ονειροπόλησης. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Φρόιντ την εξέλαβε ως μια μορφή εκπλήρωσης επιθυμιών, έναν τρόπο που βρίσκει το ασυνείδητο μυαλό για να εκφράσει καταπιεσμένες επιθυμίες. Αργότερα, οι γνωστικοί ψυχολόγοι υιοθέτησαν μια διαφοροποιημένη προσέγγιση, αναγνωρίζοντας ότι η ονειροπόληση δεν αφορά μόνο τη φαντασία, αλλά εξυπηρετεί πραγματικές γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες.
Έρευνα των ψυχολόγων του Χάρβαρντ, Daniel Gilbert και Matthew Killingsworth, διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι περνούν σχεδόν το 47% των ωρών που είναι ξύπνιοι σκεπτόμενοι κάτι άλλο από αυτό που κάνουν. Η μελέτη τους, με τον εύστοχο τίτλο «A Wandering Mind Is an Unhappy Mind», πρότεινε ότι η περιπλάνηση του μυαλού μπορεί μερικές φορές να οδηγήσει σε δυσαρέσκεια, επειδή συχνά περιλαμβάνει αναστοχασμό σχετικά με ανησυχίες ή τύψεις. Όμως άλλες μελέτες, ιδιαίτερα στον τομέα της θετικής ψυχολογίας, υπογραμμίζουν τα οφέλη της εποικοδομητικής ονειροπόλησης, όταν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις εσωτερικές τους σκέψεις για να φανταστούν στόχους, να προβάρουν συζητήσεις ή να δημιουργήσουν δημιουργικές ιδέες.
Ο ψυχολόγος Jerome Singer, που συχνά αποκαλείται «πατέρας της έρευνας για την ονειροπόληση», προσδιόρισε τρεις τύπους ονειροπόλησης:
–Θετική εποικοδομητική ονειροπόληση: Φανταστική και δημιουργική σκέψη που οδηγεί στην επίλυση προβλημάτων και στην προσωπική ανάπτυξη.
–Ενοχική δυσφορική ονειροπόληση: Επαναλαμβανόμενες σκέψεις για αποτυχίες, άγχη ή τύψεις.
–Κακός έλεγχος της προσοχής: Περιπλάνηση του νου που είναι παρεμβατική και παρεμποδίζει τη συγκέντρωση.
Η έρευνα του Singer δείχνει ότι η ονειροπόληση, από μόνη της, δεν είναι κακή, αλλά εξαρτάται από το πώς τη χρησιμοποιούμε. Η ενασχόληση με θετικές εποικοδομητικές ονειροπολήσεις μπορεί στην πραγματικότητα να είναι ωφέλιμη, βοηθώντας μας να επεξεργαστούμε τα συναισθήματα και να ενισχύσουμε τη δημιουργικότητα, ενώ οι υπερβολικές αναστοχαστικές ή αγχωτικές ονειροπολήσεις μπορεί να συμβάλλουν στη δυσφορία.
Φιλοσοφικές σκέψεις
Οι φιλόσοφοι συζητούν εδώ και καιρό για τη φύση της συνείδησης και η ονειροπόληση αποτελεί ένα συναρπαστικό γρίφο. Ο Ρενέ Ντεκάρτ δήλωσε περίφημα: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», αλλά τι γίνεται όταν σκεφτόμαστε πράγματα που δεν είναι πραγματικά; Αυτό μας κάνει περισσότερο ή λιγότερο «εμάς»; Ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως ο Ουίλιαμ Τζέιμς, θεωρούσαν την ονειροπόληση ως μέρος της «ροής της συνείδησης», ένα φυσικό και ουσιαστικό μέρος της ανθρώπινης νόησης. Άλλοι, όπως ο Jean-Paul Sartre, είδαν την ονειροπόληση ως έναν τρόπο με τον οποίο ξεφεύγουμε από την πραγματικότητα, κατασκευάζοντας εναλλακτικές εκδοχές της ζωής μας για να αποφύγουμε να αντιμετωπίσουμε το παρόν. Πιο πρόσφατα, στοχαστές όπως ο Daniel Dennett και ο Thomas Metzinger υποστηρίζουν ότι η αίσθηση του εαυτού μας είναι ένα είδος συνεχούς νοητικής προσομοίωσης -που σημαίνει ότι η ονειροπόληση δεν είναι ξεχωριστή από την πραγματικότητα, αλλά μάλλον μια επέκταση του τρόπου με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο.
Τελικά είναι καλή ή κακή;
Θα πρέπει λοιπόν να αγκαλιάσουμε την ονειροπόληση ή να προσπαθήσουμε να την περιορίσουμε; Η απάντηση εξαρτάται από τον τύπο και τον σκοπό της περιπλάνησης του μυαλού.
-Καλή ονειροπόληση: Αν οι ονειροπολήσεις σάς βοηθούν να δημιουργήσετε νέες ιδέες, να σχεδιάσετε το μέλλον ή να επεξεργαστείτε τα συναισθήματά σας, είναι ωφέλιμες. Πολλοί δημιουργικοί στοχαστές καλλιεργούν σκόπιμα το χρόνο περιπλάνησης του νου, επειδή προάγει την καινοτομία.
–Κακές ονειροπολήσεις: Αν βρίσκεστε συνεχώς χαμένοι σε ανησυχητικές ή επαναλαμβανόμενες αρνητικές σκέψεις, ίσως αξίζει να εξασκηθείτε σε τεχνικές ενσυνειδητότητας για να παραμείνετε πιο παρόντες.
Η ενσυνειδητότητα, κατά ειρωνεία της τύχης, δεν έχει να κάνει με την καταστολή των σκέψεων, αλλά με το να αποκτήσετε επίγνωση αυτών. Μαθαίνοντας να κατευθύνετε τις ονειροπολήσεις προς μια παραγωγική κατεύθυνση -όπως το να τις χρησιμοποιείτε για να οραματίζεστε θετικούς μελλοντικούς στόχους αντί να μένετε στα λάθη του παρελθόντος- μπορεί να μετατρέψει αυτό που μοιάζει με μια αδρανή απόσπαση της προσοχής σε μια διανοητική υπερδύναμη.
Είτε λοιπόν πρόκειται για την J.K. Rowling που φαντάζεται τον κόσμο του Χάρι Πότερ σε μια καθυστερημένη διαδρομή με το τρένο, είτε για έναν επιστήμονα που παρασύρεται κατά τη διάρκεια του γεύματος και καταλήγει σε μια σημαντική ανακάλυψη, η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα ονειροπολήσεων που οδηγούν σε μεγαλεία. Το περιπλανώμενο μυαλό σας δεν είναι ελάττωμα. Είναι ένα απίστευτο εργαλείο. Αν χρησιμοποιηθεί με σύνεση, η ονειροπόληση μπορεί να πυροδοτήσει τη δημιουργικότητα, να βελτιώσει την επίλυση προβλημάτων και ακόμη και να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
Φωτογραφίες: Getty Images / Ideal Image