Όλο και περισσότεροι νέοι πιστεύουν στις προκαταλήψεις, με τα φυλαχτά και τις συνταγές για το “ξεμάτιασμα” να γίνονται δημοφιλή και να πωλούνται ακόμα και μέσω των social media.
“Ρίξτε τρεις σταγόνες λάδι μέσα σε ένα μπολάκι με νερό. Έπειτα πείτε το Πάτερ ημών τρεις φορές και αν παρατηρήσετε ότι το λάδι χωρίζεται μέσα στο νερό, τότε σημαίνει ότι είστε ματιασμένος”. Μια κλασσική συνταγή για το ξεμάτιασμα που παραδοσιακά θα προσέφερε μια γιαγιά ή ένας παππούς. Ωστόσο, η συνταγή αυτή και άλλες παρόμοιες, δεν αποτελούν μόνο κομμάτι μιας παλαιότερης γενιάς που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την δεισιδαιμονία, αλλά πλέον γίνονται ίδιον και της Γενιάς Ζ.
Οι νέοι λοιπόν, γεννηθέντες μεταξύ 1997 – 2012, είναι πολύ μακριά από το να απορρίπτουν τις προκαταλήψεις αυτές, ως ένα ξεπερασμένο κατάλοιπο του παρελθόντος. Αντιθέτως, πολλοί Έλληνες αγοράζουν φυλαχτά και γούρια, μαθαίνουν τα τελετουργικά και συνεχίζουν να πιστεύουν σε αόρατες δυνάμεις με ένα πάθος που εκπλήσσει τους γονείς και τους παππούδες τους. Από καταστήματα στο Instagram που πωλούν χειροποίητα βραχιόλια με φυλαχτά, έως influencers στο TikTok που προωθούν ξεματιάσματα και συνταγές κατά της κακοτυχίας, η Γενιά Z φαίνεται να ενσωματώνει τις αρχαίες παραδόσεις στη σύγχρονη ζωή. Αυτή η αναβίωση όμως δεν είναι απλώς μια ιδιορρυθμία. Γρήγορα εξελίσσεται σε ένα πολιτιστικό φαινόμενο, το οποίο συνδυάζει μέσα του την παλιά λαϊκή παράδοση με μια νέα ταυτότητα, τον καταναλωτισμό και την πνευματικότητα.
Το “κακό μάτι”
Η πίστη στο “κακό μάτι” έχει ρίζες που φτάνουν χιλιάδες χρόνια πίσω. Σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, από παλιά πιστεύεται ότι ο φθόνος ή η κακία μπορούν να εκδηλωθούν ως κατάρα, φέρνοντας ασθένεια, ατυχία ή κακή ενέργεια. Οι Έλληνες φορούμε παραδοσιακά φυλαχτά -συχνά μπλε γυαλί με κεντρικό μοτίβο ένα μάτι- για να το αποτρέψουμε. Ανέκαθεν ιερείς, γιαγιάδες και λαϊκοί θεραπευτές ψιθύριζαν προσευχές ή εκτελούσαν τελετές για να «σπάσουν» το κακό μάτι όταν κάποιος αρρώσταινε χωρίς εξήγηση. Στο παρελθόν, τέτοιες πεποιθήσεις συχνά απορρίπτονταν ως παράλογες, ειδικά κατά τη διάρκεια της προσπάθειας εκσυγχρονισμού της Ελλάδας στα τέλη του 20ού αιώνα. Σήμερα, ωστόσο, το μάτι φαίνεται να αποκτά ξανά ένα μεγάλο κοινό που το πιστεύει.
Τόσο στο instagram, όσο και στο Tiktok, είναι πολλοί οι χρήστες που δημιουργούν περιεχόμενο σχετικό με το μάτι και ειδικότερα το “ξεμάτιασμα”, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κάποιος να γίνει καλά από την αρνητική αυτή ενέργεια. Άλλοι προτείνουν να τους στείλουμε προσωπικό μήνυμα και μια μικρή αμοιβή φυσικά, έτσι ώστε να μας “γιατρέψουν” από τον πονοκέφαλο και την τάση προς εμετό που μας δημιουργεί το “μάτι”. Επιπλέον, πολλοί είναι εκείνοι που δημιουργούν ιστοσελίδες ηλεκτρονικού εμπορίου με εμπόρευμα που επεκτείνεται από τα γούρια για καλή τύχη, έως βραχιόλια και μπρελόκ που “διώχνουν το κακό μάτι”.
Ωστόσο, αν και το μάτι είναι το πιο διαδεδομένο, η Γενιά Z στην Ελλάδα ασπάζεται και άλλες δεισιδαιμονίες όπως, γούρια για τις εξετάσεις και λεπτά βραχιόλια από κόκκινο νήμα, που πιστεύεται ότι προστατεύουν από την κακοτυχία. Επιπλέον, οι ταρολόγοι και οι μάντεις του καφέ έχουν βρει νέο κοινό μεταξύ των νέων που αναζητούν καθοδήγηση. Παρομοίως οι γενέθλιοι χάρτες και τα ωροσκόπια συζητιούνται στα δωμάτια των φοιτητικών εστιών και μοιράζονται σε ομαδικές διαδικτυακές συνομιλίες με την ίδια σοβαρότητα που αντιμετωπίζονται τα προγράμματα των εξετάσεων τους. Κάπως έτσι, αυτές οι πρακτικές, που κάποτε χλευάζονταν ως παλιομοδίτικες, είναι πλέον mainstream στους κύκλους της Γενιάς Z.
Γενιά Z: Λογική και προλήψεις
Με την πρώτη ματιά, η Γενιά Z δεν φαίνεται να είναι μια γενιά επιρρεπής στις προλήψεις. Είναι συνδεδεμένοι σε παγκόσμιο επίπεδο, υπερ-εκπαιδευμένοι και τεχνολογικά καταρτισμένοι. Βασίζονται στο Google για απαντήσεις και όχι σε θεραπευτές του χωριού. Ωστόσο, το ανανεωμένο ενδιαφέρον τους για φυλαχτά, τελετουργίες και αστρολογία είναι αναμφισβήτητο.
Μέρος της γοητείας του έγκειται στην αισθητική του. Τα φυλαχτά κατά του κακού ματιού, με το απλό μπλε και λευκό σχέδιό τους, ταιριάζουν απόλυτα με τις μινιμαλιστικές τάσεις που είναι δημοφιλείς στους νέους Έλληνες. Φοριέται σε κολιέ, σκουλαρίκια ή ακόμα και θήκες κινητών τηλεφώνων. Έτσι, το μάτι είναι ταυτόχρονα μια δήλωση μόδας και ένα πολιτισμικό σύμβολο. Αλλά το στυλ είναι μόνο η μισή ιστορία. Συνεντεύξεις με φοιτητές πανεπιστημίου στην Αθήνα αποκαλύπτουν ότι πολλοί πιστεύουν επίσης ότι τα φυλαχτά λειτουργούν. Είτε για να αποτρέψει τη ζήλια των συμφοιτητών, είτε για να απομακρύνει τα ρομαντικά δράματα, είτε για να φέρει τύχη στις εξετάσεις, το μάτι θεωρείται ασπίδα προστασίας από έναν απρόβλεπτο κόσμο.
Οι κοινωνιολόγοι προτείνουν λοιπόν, διάφορους λόγους για την αποδοχή της δεισιδαιμονίας από τη Γενιά Ζ στην Ελλάδα.
-Αβεβαιότητα και άγχος. Αυτή είναι μια γενιά που ενηλικιώνεται σε ταραχώδεις καιρούς: οικονομικές κρίσεις, πανδημία, ανησυχία για το κλίμα και ασταθείς αγορές εργασίας. Όταν οι θεσμοί φαίνονται αναξιόπιστοι, οι άνθρωποι συχνά στρέφονται σε προσωπικά τελετουργικά για να αποκτήσουν έλεγχο.
-Πολιτιστική υπερηφάνεια. Πολλοί νέοι Έλληνες βλέπουν το μάτι και τις σχετικές δεισιδαιμονίες ως μέρος της κληρονομιάς τους, την οποία θέλουν να κρατήσουν ζωντανή.
-Πνευματικοί αλλά όχι θρήσκοι. Οι έρευνες δείχνουν ότι η Γενιά Ζ είναι λιγότερο παραδοσιακά θρήσκα από τις παλαιότερες γενιές, αλλά όχι απαραίτητα λιγότερο πνευματική. Αντί να πηγαίνουν κάθε εβδομάδα στην εκκλησία, οι νέοι αναζητούν νόημα στην αστρολογία, τους κρυστάλλους, το διαλογισμό -και το μάτι ταιριάζει απόλυτα σε αυτό το εξατομικευμένο πνευματικό μείγμα.
-Επιρροή των κοινωνικών μέσων. Πλατφόρμες όπως το TikTok και το Instagram κατακλύζονται από influencers που προωθούν φυλαχτά, ωροσκόπια και τελετουργίες. Η «αισθητική» της δεισιδαιμονίας έχει γίνει viral: μελαγχολικές φωτογραφίες καπνού από θυμίαμα, στοίβες βραχιόλια και κοντινά πλάνα από λαμπερά μπλε μενταγιόν. Όλα ικανά να σε κάνουν να θέλεις να “δοκιμάσεις” αυτή την αισθητική.
Το εμπόριο και η οικονομία της δεισιδαιμονίας
Η αναβίωση της δεισιδαιμονίας είναι επίσης όμως μια οικονομική πλευρά. Μικρές επιχειρήσεις, σχεδιαστές κοσμημάτων και ακόμη και διεθνείς μάρκες εκμεταλλεύονται την τάση. To Μοναστηράκι στην Αθήνα και οι αγορές της Θεσσαλονίκης είναι γεμάτες με πάγκους που πωλούν φυλαχτά κατά του κακού ματιού, ενώ τα καταστήματα Etsy που διευθύνονται από νέους Έλληνες εξάγουν χειροποίητα φυλαχτά σε όλο τον κόσμο. Ακόμα και οι σχεδιαστές πολυτελών ειδών έχουν ενταχθεί σε αυτή την τάση. Διεθνείς μάρκες ενσωματώνουν το μάτι στις συλλογές τους, θολώνοντας τα όρια μεταξύ τοπικής παράδοσης και διεθνούς μόδας. Για τους καταναλωτές της Γενιάς Ζ, η αγορά ενός φυλαχτού δεν είναι απλώς μια αγορά, αλλά συμμετοχή σε μια παγκόσμια πλέον, πολιτισμικά ριζωμένη ταυτότητα.
Από την σκηνή αυτή δεν λείπουν όμως και οι κερδοσκόποι. Χειροτέχνες, κοσμηματοπώλες και influencers κερδίζουν χρήματα πουλώντας φυλαχτά και «υπηρεσίες προστασίας» σε ανήσυχους νέους. Χειροποίητα βραχιόλια που κάποτε πωλούνταν για λίγα ευρώ στις τοπικές αγορές, τώρα διατίθενται στο διαδίκτυο ως «περιορισμένης έκδοσης» πνευματικά εργαλεία για δέκα φορές την τιμή τους, ενώ λογαριασμοί στο Instagram προσφέρουν ευλογίες ή εξατομικευμένα φυλαχτά έναντι αμοιβής. Από τα τουριστικά καταστήματα στο Μοναστηράκι έως τις παγκόσμιες πλατφόρμες ηλεκτρονικού εμπορίου, η ζήτηση για το μάτι και τα σχετικά φυλαχτά έχει μετατρέψει την πίστη σε μια κερδοφόρα επιχείρηση, αποδεικνύοντας ότι όπου ανθίζει η δεισιδαιμονία, ανθίζουν και οι ευκαιρίες.
Η γενιά της δεισιδαιμονίας
Αυτό που κάνει τη δεισιδαιμονία της Γενιάς Ζ διαφορετική είναι ο τρόπος με τον οποίο την έχουν προσαρμόσει. Για τις προηγούμενες γενιές, το μάτι ήταν συχνά κρυμμένο, ένα διακριτικό σύμβολο στην τσάντα της γιαγιάς ή καρφιτσωμένο διακριτικά στο φανελάκι ενός μωρού. Για τους νέους του σήμερα, η πίστη σε αυτό είναι δημόσια και κραυγαλέα: φοριέται σε ασημένια κολιέ, φωτογραφίζεται για το Instagram και επιδεικνύεται σε καθημερινές ενδυμασίες. Με αυτόν τον τρόπο, έχουν μετατρέψει τη δεισιδαιμονία από κάτι που ψιθυριζόταν στις κουζίνες σε ένα σύμβολο πολιτιστικής ταυτότητας, που υπάρχει παντού γύρω μας, από τις καφετέριες και τα μπαρ, έως τις αίθουσες διδασκαλίας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Είτε λοιπόν πιστεύετε στο μάτι και τα γούρια, είτε όχι, το σίγουρο είναι ότι στο διαδίκτυο θα βρείτε κοινό που θα υποστηρίζει και θα αναλύει και τις δυο επιλογές. Διαβάστε, συνομιλήστε και παρακολουθήστε βίντεο, αλλά πάντα, μα πάντα μην ξεχνάτε ότι το πιο σημαντικό μας όπλο στην αβεβαιότητα του μέλλοντος και τις δυσκολίες της καθημερινότητάς μας είναι ένα: η κριτική μας σκέψη.