Από τη Φινλανδία μέχρι την Αυστραλία, μια εκπαιδευτική επανάσταση βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη: σχολεία χωρίς αίθουσες, θρανία και διάλειμμα.
Σε ένα προάστιο του Ελσίνκι, το σχολείο Saunalahti μοιάζει περισσότερο με πολιτιστικό κέντρο αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, παρά με δημόσιο εκπαιδευτήριο. Δεν υπάρχει καμπανάκι για διάλειμμα. Δεν υπάρχουν διάδρομοι με πόρτες που κλείνουν πίσω από δασκάλους. Δεν υπάρχουν ούτε τάξεις. Αντί για αυτό, υπάρχουν «μαθησιακά τοπία».
Έτσι αποκαλούνται οι ευέλικτοι, φωτεινοί χώροι με τραπέζια που μετακινούνται, με μαθητές που εργάζονται καθισμένοι σε πουφ ή σε κυκλικά σαλόνια και δασκάλους που κυκλοφορούν με tablets και ενθαρρύνουν την αυτενέργεια. Το συγκεκριμένο εκπαιδευτικό μοντέλο δεν βασίζεται στη σιωπή, αλλά στη συνεργασία. Η Φινλανδία, βέβαια, έχει βάλει και παλαιότερα τη σφραγίδα της στην εκπαιδευτική καινοτομία. Αλλά σ’ αυτή την περίπτωση το πείραμα είναι ριζικότερο.
Η έννοια του «σχολείου χωρίς τάξεις»
Eδώ δεν πρόκειται μόνο για τη φιλοσοφία της διδασκαλίας, αλλά για την ίδια τη χωρική σύλληψη του σχολείου η οποία αντλεί έμπνευση από τα open-plan γραφεία της Silicon Valley, από την ελευθερία των makerspaces και από την παιδαγωγική του Ρέτζιο Εμίλια, όπου το ίδιο το περιβάλλον αναβαθμίζεται σε διδασκαλικό ρόλο. Η νέα γενιά σχολείων επανεξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι τοίχοι, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ορίζουν τι σημαίνει εκπαίδευση. Και δεν συμβαίνει μόνο στη Φινλανδία.
Το Woodleigh School έξω από τη Μελβούρνη έχει καταργήσει τις αίθουσες από το 2016, εφαρμόζοντας μάθηση βάσει έργου, με παιδιά από διαφορετικές ηλικίες να συνεργάζονται σε θεματικές ενότητες. Αντίστοιχα, το σχολείο Ørestad Gymnasium στην Κοπεγχάγη της Δανίας μοιάζει με σπειροειδή βιβλιοθήκη, όπου όλα είναι ορατά. Ακόμα και οι εξετάσεις γίνονται σε ανοιχτούς χώρους.
Αλλά δεν είναι όλα ρομαντικά. Η απουσία τοίχων φέρνει και θόρυβο, διάσπαση, ανάγκη για πολύ καλή οργάνωση και ξεκάθαρη παιδαγωγική στόχευση. Όπως έδειξε έρευνα του University of Salford στο Μάντσεστερ, τα open-plan περιβάλλοντα αποδίδουν μόνο αν συνδυάζονται με εμπειρική στήριξη στον εκπαιδευτικό και παιδαγωγικά εργαλεία που προάγουν τη συγκέντρωση. Πρόκειται, δηλαδή, για μια πρόκληση. Το παραδοσιακό μοντέλο της τάξης, με τον δάσκαλο σε ρόλο αυθεντίας ανεβασμένο σε βάθρο, τους μαθητές ευθυγραμμισμένους σε σειρές και τη γνώση να προέρχεται από έναν, αποτελεί προϊόν του 19ου αιώνα. Η κατάργηση των τάξεων δεν είναι λοιπόν μόνο αρχιτεκτονική επιλογή, αλλά ιδεολογική θέση και εκπαιδευτική ανάγκη. Είναι η ανάγκη για μετατόπιση από την παθητική ακρόαση στην ενεργή μάθηση.
Στη Φινλανδία, από το 2016, τα σχολεία έχουν υιοθετήσει τη λεγόμενη φαινομενολογική μάθηση (phenomenon-based learning): αντί για μαθήματα όπως «γεωγραφία» ή «ιστορία», οι μαθητές εξετάζουν ευρύτερα θέματα, όπως «η μετανάστευση» ή «η κλιματική αλλαγή», συνδέοντας επιστήμες και τέχνες. Το περιβάλλον χωρίς τάξεις ενθαρρύνει ακριβώς αυτή τη διαθεματική προσέγγιση. Δεν χρειάζεται να κοιτάξει κανείς πολύ μακριά για να δει αυτή τη μετάβαση. Το Kastelli School and Community Centre στο Οούλου της Φινλανδίας συνδυάζει σχολική εκπαίδευση με πολιτιστικές υπηρεσίες και κοινωνικές δομές. Το Hellerup School στη Δανία λειτουργεί ως ανοιχτός χώρος μάθησης με κυλιόμενες θεματικές. Στο Βανκούβερ του Καναδά, το Surrey Centre for Inquiry υλοποιεί μάθηση βασισμένη στην περιέργεια του μαθητή.
Το Agora School στην Ολλανδία είναι ίσως η πιο ακραία εκδοχή: δεν υπάρχουν ούτε τάξεις, ούτε μαθήματα, ούτε ώρες. Κάθε μαθητής σχεδιάζει το δικό του πρόγραμμα, με πρότζεκτς που έχουν προσωπική σημασία. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό: οι μαθητές αποκτούν αυξημένες δεξιότητες αυτενέργειας, ενώ τα αποτελέσματα στις εθνικές εξετάσεις είναι εξίσου ικανοποιητικά.
Η κατάργηση των τάξεων, βέβαια, δεν λύνει μόνο προβλήματα, δεν λειτουργεί σε κάθε πολιτισμικό πλαίσιο, ούτε είναι εύκολο να εφαρμοστεί σε κοινωνίες με υψηλές ανισότητες. Χρειάζεται εκπαιδευτικούς με ανοιχτό μυαλό, αλλά και εξαιρετικά οργανωμένα συστήματα στήριξης. Χρειάζεται χρόνο για προσαρμογή, αλλά κυρίως γονείς (και πολιτικούς) που εμπιστεύονται το πείραμα.
Η Βρετανία είχε επιχειρήσει κάτι παρόμοιο τη δεκαετία του ’70, αλλά τα περισσότερα open-plan σχολεία εγκαταλείφθηκαν εξαιτίας του θορύβου και της έλλειψης σαφούς πλαισίου. Σήμερα, όμως, με καλύτερη τεχνογνωσία και ψηφιακά εργαλεία, τα μειονεκτήματα αυτά μπορούν να μετριαστούν.
Το κομβικό ερώτημα
Πόση ελευθερία είναι αρκετή; Το παιδί που καλείται να αυτορυθμιστεί στα 12 του, χωρίς σαφή δομή, μπορεί να ενθουσιαστεί, ή και να χαθεί. Το μοντέλο χωρίς τάξεις απαιτεί εσωτερικά κίνητρα, που δεν έχουν όλοι οι μαθητές με τον ίδιο τρόπο.
Η Ιαπωνία, μια χώρα γνωστή για την πειθαρχία και τη δομή στην εκπαίδευση, παρουσιάζει ενδιαφέροντα δείγματα αλλαγής. Το Fuji Kindergarten στο Τόκιο, σχεδιασμένο από τον βραβευμένο αρχιτέκτονα Τακαχάρου Τεζούκα, είναι κυκλικό, χωρίς εξωτερικά τοιχώματα, με αίθριο στη μέση, και μαθητές που τρέχουν κατά βούληση σε ανοιχτούς διαδρόμους. Το σχολείο φιλοξενεί παιδιά ηλικίας 3-6 ετών, και σύμφωνα με έρευνα του Harvard GSD (Graduate School of Design), το 90% των παιδιών που φοίτησαν εκεί εμφάνισαν μεγαλύτερη συγκέντρωση και δημιουργικότητα έναντι συνομηλίκων τους σε συμβατικά νηπιαγωγεία.
Στον Καναδά, το εκπαιδευτικό σύστημα της επαρχίας της Βρετανικής Κολομβίας (της δυτικότερης της χώρας) βρίσκεται στην αιχμή της «μαθητοκεντρικής μεταρρύθμισης». Το πρόγραμμα New Curriculum εφαρμόστηκε για τέσσερις μαθητικές περιόδους (2016–2020) και προώθησε τη δημιουργία ευέλικτων «learning commons» αντί για σταθερές τάξεις. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Βικτώρια, μαθητές σε σχολεία χωρίς αυστηρή χωροταξική κατανομή εμφάνισαν κατά 12% καλύτερες επιδόσεις σε πρότζεκτς με συνεργατικό χαρακτήρα και κατά 18% μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση σε αξιολογήσεις ήπιας δεξιότητας.
Το σχολείο χωρίς τάξεις δεν είναι απλώς ένα αρχιτεκτονικό πείραμα, αλλά μια φιλοσοφική επαναδιατύπωση του τι σημαίνει να μαθαίνεις. Δεν πρόκειται για κατάργηση της τάξης, αλλά για ανάκτηση του χώρου ως πεδίου ελευθερίας. Είναι λάθος να το δει κανείς ως «ο καθένας κάνει ό,τι θέλει». Αποτελεί μια πρόταση ότι η εκπαίδευση μπορεί να χτιστεί σε βάση εμπιστοσύνης και συνεργασίας, αλλά και διαρκούς εξερεύνησης από την πλευρά των μαθητών.
Eξωτερική φωτογραφία: verstasarkkitehdit.fi