Με αφορμή την πρόσφατη αποκατάσταση του Αρχαιολογικού Μουσείου Χίου, ενός από τα πρώτα και σημαντικότερα έργα του Atelier 66, επιστρέφουμε στην πορεία δύο σημαντικών δημιουργών.
Η Σουζάνα και ο Δημήτρης Αντωνακάκης ανήκουν σε εκείνη τη μικρή ομάδα Ελλήνων αρχιτεκτόνων που κατάφεραν να αποκτήσουν διεθνή αναγνώριση, μέσα από ένα έργο συνεπές, πρωτοποριακό και άρρηκτα δεμένο με τον τόπο.
Το 1965, η Σουζάνα και ο Δημήτρης, μαζί με την Ελένη Γκούση-Δεσύλλα, ίδρυσαν το Atelier 66. Από την αρχή έθεσαν ως βάση τη συλλογικότητα αντί της ατομικής υπογραφής, θέτοντας σε προτεραιότητα ένα κοινωνικό όραμα αρχιτεκτονικής που σήμερα σπανίζει. Ο διακεκριμένος θεωρητικός Kenneth Frampton έχει αναφερθεί στο ζευγάρι, μαζί με τον Δημήτρη Πικιώνη (που υπήρξε επίσης, ζωγράφος και διανοούμενος), ως χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής του «κριτικού τοπικισμού» στη Μεσόγειο, ενός θεωρητικού ρεύματος της δεκαετίας του 1980 που στηρίχθηκε καθοριστικά στη δουλειά των Αντωνακάκη, του Κωνσταντινίδη και του Πικιώνη. Η Σουζάνα Αντωνακάκη, που έφυγε από τη ζωή το 2020, άφησε πλούσια παρακαταθήκη στο Atelier 66, το οποίο σήμερα συνεχίζει ο 93χρονος Δημήτρης Αντωνακάκης.
Σε μια εποχή που η Ελλάδα σπάνια βρισκόταν στο διεθνές επίκεντρο, η δουλειά του Atelier 66 απέκτησε απήχηση έξω από τα σύνορα. Το 1981, το άρθρο The Grid and the Pathway των Alexander Tzonis και Liane Lefaivre παρουσίασε το έργο των Αντωνακάκη διεθνώς, εντάσσοντάς το στο πλαίσιο του κριτικού τοπικισμού. Η διεθνής αναγνώριση παγιώθηκε το 1985 με τη μονογραφία Atelier 66: The Architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis από τις εκδόσεις Rizzoli (1985), που συστήθηκε ως καταγραφή μιας νέας αρχιτεκτονικής φωνής από την Ελλάδα. Στη διάρκεια των δεκαετιών που ακολούθησαν, το έργο τους τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις, με πιο πρόσφατη το Archisearch Lifetime Achievement Award που απονεμήθηκε στον Δημήτρη Αντωνακάκη το 2023, στο συνέδριο ΕΣΩ, ως αναγνώριση της κοινής τους συμβολής.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου αποτελεί σημείο αναφοράς για την ελληνική μεταπολεμική αρχιτεκτονική και ταυτόχρονα την απαρχή του Atelier 66. Η πρόταση της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη, μαζί με την Ελένη Γκούση-Δεσύλλα, απέσπασε το πρώτο βραβείο στον πανελλήνιο διαγωνισμό του 1965. Η μελέτη ολοκληρώθηκε την ίδια χρονιά και η κατασκευή πραγματοποιήθηκε από το 1966 μέχρι περίπου το 1970, με ένα διάστημα διακοπής. Το μουσείο σχεδιάστηκε ως δημόσια εμπειρία και όχι ως κλειστό κουτί εκθεμάτων. Η πορεία από τον δρόμο προς την είσοδο, οι αυλές, οι ημιυπαίθριοι χώροι και η διάταξη των αιθουσών, συγκροτούν μια διαδρομή που θυμίζει περίπατο στο τοπίο και στην πόλη.
Η αντίληψη αυτή συνδέεται άμεσα με τη σκέψη της Σουζάνας Αντωνακάκη, η οποία τόνιζε ότι «σε μια εποχή αβεβαιότητας, αυτό που διακυβεύεται είναι ο πολιτισμός και η αρχιτεκτονική υπήρξε για αιώνες από τους στυλοβάτες του». Για τους δύο αρχιτέκτονες, η αρχιτεκτονική δεν ήταν τεχνικό αντικείμενο αλλά «χτισμένη ποίηση»: αυτό που μένει δεν είναι το υλικό, αλλά το συναίσθημα που γεννά ο χώρος.
Οι επιρροές τους υπήρξαν καθοριστικές. Με δασκάλους όπως ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας και ο Παναγιώτης Μιχελής, γνώρισαν σε βάθος την παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική, ενώ ο A. James Speyer, μαθητής του Mies van der Rohe, τους εισήγαγε στη μοντέρνα διεθνή σκέψη. Ο μελετητής του έργου της Σουζάνας Αντωνακάκη, Στέλιος Γιαμαρέλος, έχει σημειώσει ότι η Σουζάνα ανέπτυξε με συνέπεια ένα προσωπικό χρωματολόγιο, βασισμένο στη διδασκαλία του Γκίκα και στη δουλειά του Le Corbusier, μια παρατήρηση που αποκτά σημασία αν σκεφτεί κανείς τη σημερινή απουσία του χρώματος από μεγάλο μέρος της ελληνικής αρχιτεκτονικής παραγωγής.
Έργα που όρισαν μια εποχή
Το έργο του Atelier 66, τόσο στην πόλη όσο και στην ύπαιθρο, χαρακτηρίζεται από συνοχή, ευαισθησία στο τοπίο και ανθρώπινη κλίμακα. Το κτίριο κατοικιών στη Μπενάκη 118 (1973–1974) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: ένα συγκρότημα που δημιουργεί την αίσθηση μικρής γειτονιάς μέσω των περασμάτων, των κλιμάκων και των κοινόχρηστων χώρων.
Η κατοικία στα Σπάτα, που χρονολογείται στα μέσα της δεκαετίας του 1970, αντιμετωπίζει την κατοικία ως εμπειρία ζωής και όχι ως απλή δομή. Η προσεγμένη ένταξή της στο τοπίο και η ισορροπία ανάμεσα στη δομή και την ελευθερία θυμίζουν τη φιλοσοφία του Μουσείου Χίου, σε μικρότερη κλίμακα. Η κατοικία στην Πέρδικα της Αίγινας αποτελεί αντίστοιχη μεταφορά της ίδιας σκέψης στο νησιωτικό περιβάλλον, με σεβασμό στην παράδοση και στον τρόπο ζωής του τόπου.
Το Atelier 66 ανέπτυξε επίσης σημαντική παρουσία σε δημόσια έργα. Από τα πιο χαρακτηριστικά είναι η ανάπλαση της πλατείας Κολωνακίου (2003), ένα έργο που σήμερα ο Δημήτρης Αντωνακάκης θυμάται με πικρία, εξαιτίας της καταστροφής της πλατείας από τα έργα του μετρό χωρίς διαβούλευση και εγκρίσεις. Ο ίδιος θυμίζει τη φράση του Πικιώνη από το 1928: «Η διαχείριση του δημόσιου χώρου πρέπει να γίνεται μόνον από τους έχοντες πραγματικά δικαιώματα προς τούτο».
Το έργο των Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, διακριτό και σταθερό ως προς τις αρχές του, συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για την ελληνική αρχιτεκτονική. Σε μια περίοδο που η συζήτηση για το μέλλον των πόλεων και του τοπίου επανέρχεται με ένταση, η δουλειά τους υπενθυμίζει τη δύναμη της αρχιτεκτονικής να παράγει πολιτισμό.
Εξωτερική φωτογραφία: Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης @ a66architects.com