Ηλιοτρόπια, νύχτες με αστέρια και ένα κομμένο αυτί. Η ασταθής ψυχική υγεία του μεγάλου ιμπρεσιονιστή τον ώθησε να δημιουργήσει μερικά από τα μεγαλύτερα αριστουργήματά του.
Το ταξίδι του Van Gogh (1853–1890) διήρκησε στη Γη μόλις 37 χρόνια. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο ζωγράφος πάλευε με την ψυχική του υγεία, η οποία τον έκανε πολλές φορές να υιοθετεί οριακές συμπεριφορές, να περνάει καταθλιπτικά επεισόδια και να αυτοκαταστρέφεται.
Και ενώ φέτος συμπληρώνονται 170 χρόνια από τη γέννηση του, οι τελευταίοι μήνες της ζωής του φαίνεται να αποτελούν το αντικείμενο μιας μεγάλης έκθεσης στο Musée d’Orsay στο Παρίσι.
Ο λόγος που η έκθεση εστιάζει σε αυτή τη χρονική περίοδο της ζωής του ζωγράφου είναι γιατί τότε ο ίδιος μετακόμισε στο Auvers-sur-Oise, μια ποιμενική κοινότητα περίπου 20 μίλια βορειοδυτικά του Παρισιού, για να είναι πιο κοντά στον αδελφό του και έμπορο τέχνης Theo και τον ανιψιό του, Vincent Willem, καθώς και για να λάβει θεραπεία από τον Dr. Paul Gachet.
H έκθεση βέβαια αποτελεί απλώς μια αναφορά στην τέχνη του διάσημου Ολλανδού ζωγράφου και στο γεγονός ότι αυτή στιγματίστηκε από τη διαρκή πάλη του με τις ψυχώσεις και εμμονές του. Ανά καιρούς αυτή η σύνδεση τέχνης και ψυχοσύνθεσης έχει απασχολήσει το φιλότεχνο κοινό και τους ειδικούς.
Πολλοί από αυτούς έχουν προσπαθήσει να ρομαντικοποιήσουν τον Van Gogh και να τον προβάλλουν ως το σύμβολο της τρελής ιδιοφυΐας και του πεινασμένου καλλιτέχνη. Οντως ο ίδιος έλαβε αναγνώριση για το σπουδαίο έργο του μετά τον θάνατό του, αλλά δεν αποτέλεσε ποτέ μια τρελή ιδιοφυΐα.
Αντιθέτως ήταν ένας άνθρωπος που πάλευε με τον ψυχισμό του, γεγονός που μεταφέρθηκε στην τέχνη του, η οποία λειτούργησε ως ένα μέσο επικοινωνίας του με τον έξω κόσμο.
Η εμμονή του κίτρινου: προσωπικό στυλ ή παρενέργεια
Οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι, στους οποίους ανήκει ο Van Gogh, θέλησαν να αποτυπώσουν την άμεση εντύπωση (impression) που προκαλεί ένα αντικείμενο ή μια καθημερινή εικόνα. Ισως ο λόγος που ο Van Gogh ήταν ένας από τους κορυφαίους καλλιτέχνες του κινήματος αυτού, έγκειται στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αποτύπωνε τον κόσμο στον καμβά του, αποτέλεσμα μάλλον των παθήσεών του. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες σχετικά με τις πιθανές ασθένειες που μπορεί να είχε ο καλλιτέχνης, όπως η επιληψία, η νόσος του Meniere – διαταραχή που προκαλείται από τη συσσώρευση υγρού στο αυτί και που προκαλεί ίλιγγο, ναυτία, εμετό, απώλεια ακοής – και η οξεία διαλείπουσα πορφυρία.
Ωστόσο πολλοί πιστεύουν ότι η εμμονή του Van Gogh με το κίτρινο χρώμα, το οποίο χρησιμοποιούσε διαρκώς και σε μεγάλη ποσότητα στα έργα του, σχετίζεται με σύμπτωμα κάποιας ασθένειας που τον ταλαιπωρούσε. Αυτή η κίτρινη αγάπη ήταν κάποια αντανάκλαση του μυαλού του ή ένας τρόπος με τον οποίο έβλεπε τον κόσμο;
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες γύρω από αυτό, ωστόσο οι βασικότερες επικεντρώνονται σε μία: την ξανθοψία. Η ξανθοψία είναι μια σπάνια πάθηση που προκαλεί κίτρινη όραση, η οποία μπορεί να προκληθεί από πολλές διαταραχές και που θεωρείται ότι επηρέασε και τον διάσημο Μονέ. Αν και είναι γνωστό ότι ο Van Gogh θεραπεύτηκε από τον διάσημο γιατρό Paul Gachet τον 19ου αιώνα, το κίτρινο χρώμα κυριαρχεί στους πίνακες που ζωγράφισε ο καλλιτέχνης κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο νοσοκομείο.
Παράλληλα, πολλά στοιχεία από τους πίνακές του δείχνουν ότι ο Van Gogh επηρεάστηκε πολύ και από τα φάρμακα που έπαιρνε για να καταπολεμήσει την επιληψία του. Με το πιο διάσημο παράδειγμα να είναι το “Starry Night”, το οποίο περιλαμβάνει απεικονίσεις κίτρινων κηλίδων που περιβάλλονται από στεφάνια, πολλοί θεωρούν ότι αυτές οι τεχνοτροπίες μοιάζουν εντυπωσιακά με μια γνωστή παρενέργεια της digitalis (δακτυλίτιδα), ενός φαρμάκου που χρησιμοποιούνταν συνήθως για τη θεραπεία της επιληψίας κατά την εποχή του ζωγράφου.
Επιπλέον, το φυτό κυριαρχεί ως στοιχείο στους πίνακές του. Τα παραπάνω οδηγούν στην πεποίθηση ότι ο Van Gogh είχε μια αλλοιωμένη οπτική αντίληψη για τον κόσμο, απόρροια μάλλον των φαρμάκων και παθήσεών του.
Η πιο διάσημη αποτυχία του και το κομμένο αυτί
Μετά από νευρικό κλονισμό ο Van Gogh μπήκε σε άσυλο στη Γαλλία για να αναρρώσει. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί, ζωγράφισε το έργο “Starry Night”, στο οποίο αποτύπωσε τη θέα από το παράθυρο του δωματίου του στο ίδρυμα που τον φιλοξένησε. Αν και σήμερα αυτό το έργο αποτελεί μια από τις πιο διαδεδομένες και άμεσα αναγνωρίσιμες εικόνες στον κόσμο της τέχνης, ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν την εκτιμούσε ιδιαιτέρως.
Ο ζωγράφος είχε πει για μια ομάδα πινάκων που περιλάμβανε το παραπάνω γνωστό έργο: “δεν μου λένε τίποτα, γιατί τους λείπει η προσωπική βούληση, το συναίσθημα στις γραμμές”.
Οσο γνωστός όμως είναι ο καλλιτέχνης για τον πίνακα Starry Night, άλλο τόσο είναι και για το κόψιμο του αυτιού του. Πολλά έχουν ειπωθεί γι’ αυτό, με την πιο δημοφιλή εκδοχή να παρουσιάζει τον Van Gogh να κόβει το αυτί του και να το δίνει σε μια πόρνη ως δώρο.
Αλλοι υποστηρίζουν ότι κατά τη διάρκεια μιας ψυχιατρικής κρίσης ο ζωγράφος επιτέθηκε στον Paul Gauguin με ένα ξυράφι, με την επακόλουθη διαμάχη να έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του αυτιού του Van Gogh. Μια άλλη εκδοχή εξηγεί ότι ο τραυματισμός συνέβη ενώ οι δύο καλλιτέχνες ξιφομαχούσαν, με την ιστορία ότι ο καλλιτέχνης έκοψε μόνος του το αυτί του, να αποσκοπεί στη συγκάλυψη του περιστατικού, προκειμένου να αποφευχθεί κάθε πιθανό ζήτημα με τις αρχές.
Ωστόσο η αλήθεια σχετικά με το περιστατικό δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη, με πολλούς ιστορικούς να ισχυρίζονται ότι ο ζωγράφος δεν έκοψε ολόκληρο το αυτί του, αλλά στην πραγματικότητα μόνο ένα μέρος του λοβού του.
Φθηνό φαγητό, ακριβή τέχνη
Ο πίνακας με την αυτοπροσωπογραφία του Vincent Van Gogh πωλήθηκε για 71,5 εκατομμύρια δολάρια το 1990, με εκτιμώμενη σημερινή αξία πάνω από 120 εκατομμύρια δολάρια. Οταν ο ίδιος ζούσε βέβαια, στα μέσα του 19ου αιώνα, τα ποσά αυτά θα του έμοιαζαν σίγουρα εξωπραγματικά, αφού πέρασε την ενήλικη ζωή του σε συνθήκες φτώχειας.
Ο Van Gogh επιβίωνε, παρά το προνομιούχο υπόβαθρό του, με βασικά είδη τροφής που περιλάμβαναν ψωμί και καφέ. Επινε υπερβολικά αλκοόλ και σπάνια τον έβλεπαν χωρίς την πίπα στο χέρι του.
Στα 33 του χρόνια η υγεία του είχε πάει από το κακό στο χειρότερο, γράφοντας στον αδελφό του Theo ότι είχε φάει μόνο έξι ζεστά γεύματα μέσα σε περίπου έναν χρόνο και ότι τα δόντια του τα ένιωθε χαλαρά και επώδυνα.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι δούλευε μέχρι τελικής πτώσης, είχε κακή διατροφή και του άρεσε να καπνίζει και να πίνει, δεν αποτελεί πραγματικά έκπληξη το γεγονός ότι ήταν επίσης τακτικά άρρωστος. Ο ίδιος ουσιαστικά ζούσε με ελάχιστα, διοχετεύοντας όλα του τα χρήματα στην αγορά δημιουργικών προμηθειών.
Είναι όντως στενάχωρο να σκεφτόμαστε ότι αυτός ο σπουδαίος καλλιτέχνης έζησε τη σύντομη ζωή του μέσα στον πόνο και τη δυσχέρεια. Βέβαια, χωρίς αυτά ίσως να μην είχαν δημιουργηθεί τα μοναδικά του αριστουργήματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι δεν θα ευχόμασταν ένα καλύτερο τέλος για εκείνον. Κάπως έτσι η διάσημη αγγλική σειρά Dr. Who, δημιούργησε ένα επεισόδιο – για να μας προσφέρει την πολυπόθητη κάθαρση – όπου ο Van Gogh επισκέπτεται το μέλλον και το Musée d’Orsay το 2010, το οποίο φιλοξενεί μια έκθεσή του Εκεί συναντά έναν ιστορικό τέχνης, στον οποίο απευθύνεται η ερώτηση “Τι πιστεύετε για την τέχνη του Van Gogh;”. Ο ζωγράφος που δεν αποκαλύπτει την ταυτότητά του, ακούει συγκινημένος και δικαιωμένος πια την απάντηση του καθηγητή. “Για εμένα είναι σίγουρα ο πιο δημοφιλής μεγάλος ζωγράφος όλων των εποχών, ο πιο αγαπητός.
Ο χειρισμός του χρώματός του ο πιο υπέροχος. Μετέτρεψε τον πόνο της βασανισμένης ζωής του σε εκστατική ομορφιά. Ο πόνος είναι εύκολο να απεικονιστεί, αλλά το να χρησιμοποιήσεις το πάθος και τον πόνο σου για να απεικονίσεις την έκσταση, τη χαρά και το μεγαλείο του κόσμου μας, αυτό κανείς δεν το έχει ξανακάνει. Και μάλλον δεν θα το κάνει ποτέ.”
Φωτογραφίες; Getty Images / Ideal Image, Wikipedia, Britannica, Van Gogh Museum Amsterdam