Απομονωμένη στο νορβηγικό αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ, η σοβιετική πόλη δίπλα στο ανθρακωρυχείο εγκαταλείφθηκε το 1998 κι απέκτησε πάλι ζωή από τον τουρισμό.
Πόλη-φάντασμα. Ο ορισμός και μόνο αρκεί για να εξάψει τη φαντασία. Ένας οικισμός που άλλοτε έσφυζε από ζωή και εγκαταλείφθηκε, τώρα έχουν μείνει μόνο τα ερείπια να τον θυμίζουν. Υπάρχουν περισσότερες από 200 πόλεις-φαντάσματα στον σύγχρονο κόσμο, όπως καταγράφηκαν από πρόσφατη έρευνα του National Geographic. Όλες κουβαλούν μια παράξενη ιστορία. Ειδικά η πιο βόρεια απ’ αυτές, μια ουκρανική πόλη σε νορβηγικό έδαφος και χαρακτηριστικό όνομα: Pyramiden.
Η γη του κανένα
Τα παράξενα μ’ αυτή την παγωμένη πόλη ξεκινούν από τον τόπο που είναι φτιαγμένη: To νησί Σπιτσμπέργκεν, το μεγαλύτερο από τα νησιά του αρχιπελάγους Σβάλμπαρντ, τα οποία βρίσκονται βαθιά μέσα στον Αρκτικό Κύκλο. Το αρχιπέλαγος αποτελείται από τρία μεγάλα νησιά και εκατοντάδες μικρότερα με συνολική έκταση 62.046 τετραγωνικά χιλιόμετρα, σχεδόν η μισή έκταση της Ελλάδας.
Ένας τόπος όπου η έννοια «απόλυτο κρύο» βρίσκει… απόλυτη εφαρμογή. Καλυμμένα κατά 60% από παγετώνες, με ακτογραμμή που μοιάζει με τα νορβηγικά φιόρδ και χλωρίδα-πανίδα ακόμα πιο φτωχή σε σχέση με τις υπερβόρειες περιοχές στις παρυφές του Αρκτικού Κύκλου, τα νησιά αυτά θα έμεναν εντελώς ακατοίκητα αν δεν έκρυβαν στα σπλάχνα τους εκατομμύρια τόνους άνθρακα.
Μέχρι την ανακάλυψη των κοιτασμάτων, οι οικισμοί στα νησιά αυτά ήταν ελάχιστοι και προσωρινοί. Φαλαινοθήρες που ζητούσαν να ξαποστάσουν από τους ανέμους που πάντα λυσσομανούν εκεί, αλλά και κυνηγοί πολικών αρκούδων και ταράνδων. Απ’ όλες τις φυλές, Ολλανδοί, Βρετανοί, Ρώσοι και Νορβηγοί. Κανένα κράτος δεν είχε κινηθεί για να κατοχυρώσει την περιοχή σαν δική του κι έτσι, αφού δεν υπήρχαν και ιθαγενείς κάτοικοι, το αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ είχε διπλωματικά κατοχυρωθεί ως terra nullius, η γη του κανένα.
Μετά την ανακάλυψη των τεράστιων κοιτασμάτων άνθρακα, τη δεκαετία του 1890, όλο και περισσότεροι άρχισαν να ενδιαφέρονται για τα νησιά. Νορβηγοί, Βρετανοί, Αμερικανοί, αλλά και Ρώσοι, άρχισαν να εγκαθιστούν «εμπορικούς σταθμούς», υποτυπώδεις οικισμούς στις άκρες των φιόρδ. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στην Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού το 1920, όταν και καθορίστηκαν τα σύνορα της Ευρώπης που πολέμησε, αποφάσισαν να λύσουν και το «μετέωρο» θέμα του Σβάλμπαρντ. Και το έλυσαν μ’ έναν τρόπο μοναδικό στην ιστορία.
Στο αρχιπέλαγος αναγνωρίστηκε η κυριαρχία της Νορβηγίας με τη Συνθήκη του Σβάλμπαρντ, που υπογράφηκε το 1920 και τέθηκε σε εφαρμογή το 1925. Πλην όμως, ένα από τα άρθρα της Συνθήκης καθόριζε ότι «όλα τα συμβαλλόμενα μέρη έχουν ίσα δικαιώματα να εγκαταστήσουν εμπορικές δραστηριότητες στα νησιά». Σημαντική λεπτομέρεια: Τα συμβαλλόμενα μέρη της συνθήκης ήταν όχι δύο και τρεις, αλλά… 14 διαφορετικές χώρες, από την Βρετανία και τη Νορβηγία και τις ΗΠΑ μέχρι την Ιαπωνία και την Ιταλία. Και, φυσικά, τη Σοβιετική Ένωση, η οποία είχε δημιουργηθεί στη θέση της Ρωσίας στην πενταετία ανάμεσα στην υπογραφή της Συνθήκης και την εφαρμογή της.
Η Pyramiden, λοιπόν, ήταν ένας από τους δεκάδες οικισμούς που αναπτύχθηκαν γι’ αυτό το σκοπό, για να στεγάσουν τους εργάτες των ανθρακωρυχείων και τις οικογένειές τους. Την έφτιαξαν οι Σουηδοί το 1910, στο φιόρδ Μπιλιεφιόρντεν, ένα από τα φυσικά λιμάνια του νησιού Σπιτσμπέργκεν. Το όνομα το πήρε από τον κωνικό λόφο (σαν πυραμίδα) που βρίσκεται λίγο μακρύτερα από εκεί που σταματούν τα σπίτια. Ο πιο γειτονικός οικισμός απέχει 50 χλμ., δηλαδή ήταν στην ουσία απολύτως απομονωμένο. Η μόνη επικοινωνία τότε γινόταν με έλκυθρα που τα έσερναν σκύλοι και χρειαζόταν πάνω από μία ημέρα για να διασχίσει κάποιος αυτή την απόσταση.
Το 1927 η Σουηδία πούλησε όλο τον οικισμό στη Σοβιετική Ένωση. Για την ακρίβεια, στην κρατική εταιρεία εξορύξεων Arktigugol. Άρχισε, λοιπόν, μια αργή και σταθερή «μεταφορά» εργατών στα ανθρακωρυχεία. Στην αρχή ο οικισμός αντιμετωπίστηκε σχεδόν ως αποικία καταδίκων, με τους εργάτες να είναι κυρίως αντιφρονούντες. Αλλά οι ακραίες συνθήκες των ανθρακωρυχείων απαιτούσαν εμπειρία και σύντομα η εταιρεία άλλαξε στάση. Αποφάσισε να δελεάσει τους υποψήφιους εργάτες της με μισθούς που δεν μπορούσε καν να ονειρευτεί ο μέσος εργαζόμενος στη Σοβιετική Ένωση, καθώς και ένα επίπεδο ζωής που εξασφάλιζε ότι ο τόπος εκείνος ήταν μεν μια φυσική φυλακή, αλλά θα μπορούσε να προσφέρει και ανέσεις.
Έτσι, λοιπόν, μαζί με τις κατοικίες των περίπου 1.000 εργατών και των οικογενειών τους κατασκευάστηκαν ένα «πολιτιστικό κέντρο» με θέατρο χωρητικότητας 500 θέσεων, βιβλιοθήκη με πάνω από 20.000 διαφορετικά βιβλία, στούντιο για ηχογράφηση μουσικής, ένα πλήρες αθλητικό κέντρο με γήπεδο μπάσκετ, βόλεϊ και χάντμπολ, μια πισίνα (!) ολυμπιακών διαστάσεων και φυσικά μια μεγάλη καντίνα που πρόσφερε αλκοόλ 24 ώρες το 24ωρο. Λειτουργούσε, φυσικά, και σχολείο βασικής εκπαίδευσης.
Σε αυτό το μέρος εγκαταστάθηκαν κυρίως Ουκρανοί εργάτες, από την περιοχή της Βολυνίας, κοντά στα σύνορα με την τότε Τσεχοσλοβακία. Στην ακμή της, η πόλη ξεπερνούσε τους 1.000 κατοίκους και στις δεκαετίες που έμεινε ζωντανή βγήκαν από τα έγκατα της γης πάνω από 9 εκατομμύρια τόνοι άνθρακα. Τα συμβόλαια εργασίας ήταν στην αρχή δεκαετή, στη συνέχεια έγιναν πενταετή. Αλλά οι κάτοικοι γνώριζαν εξαρχής ότι μόλις πήγαιναν εκεί, στην ουσία θα απομονώνονταν από τον κόσμο. Ακόμα και η αλληλογραφία τους με τους συγγενείς τους ελεγχόταν αυστηρά. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξαν σχέδια εκκένωσης της Pyramiden για λόγους ασφαλείας, ωστόσο οι κάτοικοι παρέμειναν. Ακόμα και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (και φυσικά της κρατικής εταιρίας εξορύξεων, η οποία σώθηκε με ιδιωτικά κεφάλαια) βρέθηκε ο τρόπος να συνεχιστεί η λειτουργία της. Η αντίστροφη μέτρηση, όμως, για την εγκατάλειψή της άρχισε το 1996.
Η εγκαταλειμμένη σοβιετική πόλη
Στις 29 Αυγούστου ο οικισμός στο ξεχασμένο αρχιπέλαγος έγινε παγκόσμιο πρωτοσέλιδο για έναν φρικτό λόγο. Το Tupolev 154Μ που εκτελούσε πτήση τσάρτερ από το αεροδρόμιο Βνκούκοβο της Μόσχας στο μοναδικό αεροδρόμιο του Σβάλμπαρντ συνετρίβη στο βουνό Οπεραφιέλετ λίγο πριν την προσγείωσή του. Όλοι οι επιβαίνοντες, 130 επιβάτες και 11 μέλη πληρώματος, βρήκαν τραγικό θάνατο. Για τη μικρή κοινωνία του οικισμού το πλήγμα ήταν τεράστιο. Τα κοιτάσματα ούτως ή άλλως είχαν μειωθεί, η παραγωγή των εργατών που κλήθηκαν να συνεχίσουν έπεσε κατά 35%, ουδείς είχε την διάθεση να πετύχει στόχους και να ελέγξει όσους δεν ήθελαν να δουλέψουν. Στις 31 Μαρτίου 1998 η εταιρεία ανακοίνωσε ότι το ορυχείο κλείνει οριστικά. Οι εργάτες μεταφέρθηκαν στη Μόσχα και τα κτίρια αφέθηκαν στην τύχη τους, χωρίς να υπάρχει πρόβλεψη ούτε καν για κάποιους φύλακες που θα έμεναν πίσω να τα επιτηρούν. Δεν χρειαζόταν, όπως αποδείχτηκε. Ο οικισμός ήταν τόσο απομονωμένος που κανείς δεν σκέφτηκε ότι αξίζει τον κόπο το πλιάτσικο. Το 2007, όταν κάποιοι ρομαντικοί από τους εργάτες που πέρασαν κάποια χρόνια εκεί αποφάσισαν να επισκεφθούν πάλι τον οικισμό, βρήκαν τα πράγματα ίδια κι απαράλλαχτα, όπως τα είχαν αφήσει.
Το 2012 ο Αλεξάντερ Ρομανόφσκι ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι η πόλη μπορούσε να αποφέρει κέρδος. Ο ίδιος δηλώνει μουσικός, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε καθόλου να ιδρύσει μια εταιρεία ταξιδιών και να οργανώσει το πρώτο τουριστικό τουρ στην Pyramiden. Σύντομα άλλοι πέντε συμπατριώτες του ακολούθησαν. Αυτοί οι έξι είναι πια ο μόνιμος πληθυσμός του οικισμού.
Η Pyramiden σήμερα
Στις μέρες μας η πόλη δεν είναι απλώς ένας τουριστικός προορισμός, αλλά έχει χαρακτηριστεί πόλη-μουσείο από τις αρμόδιες αρχές τόσο της Νορβηγίας, όσο και της Ρωσίας. Το 2019 αποφασίστηκε να διοργανωθεί εκεί το «βορειότερο φεστιβάλ κινηματογράφου» της ιστορίας, για να τιμήσει την 100ή επέτειο από την έναρξη του σοβιετικού σινεμά. Σήμερα η Pyrqamiden είναι ένα από τα πιο δημοφιλή τουριστικά αξιοθέατα στους τολμηρούς που ταξιδεύουν στο Σβάλμπαρντ. Παρ’ ότι είναι προσβάσιμη μόνο από θάλασσα ή με snowmobile, το 2023 την επισκέφθηκε το 82% όσων πέρασαν από το απομονωμένο αυτό αρχιπέλαγος. Ορισμένες από τις κατοικίες που φιλοξενούσαν εργάτες έγιναν ξενώνες, που παρέχουν πια όλη την εμπειρία. Οι τουρίστες ζουν για λίγο καιρό σε μια άλλη εποχή.
Ολόκληρο το αρχιπέλαγος, βέβαια, υπόκειται σε αυστηρούς νόμους όσον αφορά τον τουρισμό. Απαγορεύεται π.χ. να βρίσκονται πάνω σε όλα τα νησιά πάνω από 200 τουρίστες την ίδια στιγμή, ώστε να μην επηρεαστεί δραστικά το εύθραυστο οικοσύστημα. Παρ’ όλα αυτά, η τουριστική αύξηση είναι ραγδαία, με πάνω από 30.000 τουρίστες να επισκέπτονται το αρχιπέλαγος το 2023.
Eξωτερική Φωτογραφία: Getty Images / Ideal Image