Το μουσείο του αιώνα που τάραξε τα ύδατα συμπληρώνει τα 25 του χρόνια.
Κανείς δεν μπορεί να πιστέψει ότι πέρασαν 25 χρόνια από τότε που μεταμορφώθηκε το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στη νότια όχθη του Τάμεση στο σημαντικότερο ίσως μουσείο του αιώνα, την Tate Modern. Σκεφτείτε: η ΕΕ ήταν τότε μόλις 7 ετών και στα ηνία της Μ. Βρετανίας βρισκόταν ο Tony Blair και στον θρόνο η βασίλισσα Ελισάβετ. Άλλωστε ήταν εκείνη που εγκαινίασε το μουσείο στις 11 Μαΐου του 2000, όπως είχε εγκαινιάσει και τον σταθμό παραγωγής ρεύματος το 1962.
Στην αλλαγή της χιλιετίας το ευρύ κοινό δεν γνώριζε ακόμη πολλά για τη μοντέρνα τέχνη. Όμως o διευθυντής, Nicholas Serota, είχε ένα ξεκάθαρο όραμα: να κάνει την Τέχνη προσιτή στον κόσμο και την Tate Modern το Νο1 προορισμό στο Λονδίνο.
Μια πρωτοποριακή πολιτική
Το πρώτο event του Μουσείου ήταν η ξενάγηση των οδηγών ταξί της μητρόπολης. Ποιος να τους είχε πει ότι το πρώτο έργο που θα αντίκριζαν ήταν η γιγαντιαία αράχνη της Λουίζ Μπουρζουά (“Maman”) με τα αυγά της; «Η Louise Bourgeois συμβόλιζε αυτό που ήθελα να είναι η Tate Modern: ένα μέρος όπου θα είχε το κοινό εξαιρετικές συναντήσεις με καλλιτέχνες που δεν ανήκαν στον κανόνα. Η Bourgeois πρότεινε μια εγκατάσταση με τρεις δεξαμενές για την αίθουσα Turbine Hall και προτείναμε επίσης να δανειστούμε μια μικρή ομάδα από τις αράχνες της για να τις τοποθετήσουμε στη ράμπα που κατεβαίνει στην αίθουσα, για να προσελκύσουμε τον κόσμο. Είπε: «Όχι, όχι, όχι – θα σας φτιάξω εγώ μια αράχνη». Όλα έγιναν την τελευταία στιγμή: έπρεπε να ολοκληρώσουμε την εγκατάσταση της Maman, όπως ονομάστηκε αυτή η νέα γιγαντιαία αράχνη, κατά τη διάρκεια της πρώτης εκδήλωσης των εγκαινίων, η οποία ήταν για τους οδηγούς ταξί του Λονδίνου. Τα επόμενα χρόνια συναντούσα οδηγούς ταξί που μου έλεγαν: “Δεν είχες σχέση με αυτή τη γυναίκα-αράχνη, έτσι δεν είναι;”» θυμάται η Frances Morris, επικεφαλής των εκθεμάτων.
Τα εγκαίνια του Μουσείου τίμησαν με την παρουσία τους κορυφαίοι εκπρόσωποι των γραμμάτων και των τεχνών της Βρετανίας και προσωπικότητες όπως η Yoko Ono, o David Attenborough, o Alexander McQueen και η Kylie Minogue. Στο «μεγαλύτερο πάρτι της χρονιάς» πρωταγωνίστησε και το laser show που ανέδειξε το κτίριο, το κτίριο που θα γινόταν σύμβολο του Λονδίνου. Εκείνη τη βραδιά, στα εγκαίνια παραβρέθηκε και ο Βρετανός πρωθυπουργός, Tony Blair. Όταν ο Nicholas Serota τού σύστησε τον συγγραφέα Ian McEwan, ο Blair τον διαβεβαίωσε πως είναι μεγάλος θαυμαστής του και πως έχουν πολλούς… πίνακές(!) του στον Downing Street…
Μια νέα εποχή είχε μόλις ανατείλει στον χώρο της Τέχνης
Η Tate Modern κατόρθωσε το ακατόρθωτο εκείνη τη χρονιά: προσέλκυσε 5 εκατομμύρια. επισκέπτες έναντι των 2 εκατ. που είχε θέσει ως στόχο. Γιατί; Γιατί τόλμησε να καινοτομήσει. Ο Serota ανέλαβε τη διοίκηση του μουσείου το 1988. Τότε αποφάσισε να χωρίσει τη συλλογή της Tate στα δύο: η βρετανική Τέχνη (ανάμεσα τους και η εμβληματική συλλογή του William Τurner) θα έμενε στο παλιό στρατηγείο που βαφτίστηκε Tate Britain και οι διεθνείς συλλογές θα αποκτούσαν ένα νέο σπίτι στις όχθες του Τάμεση, την Tate Modern. Μια ανακαίνιση-στοίχημα, που ανέλαβε το ελβετικό αρχιτεκτονικό γραφείο Herzog & de Meuron. Το υπέροχο κτίριο του 1963 (αρχιτεκτόνημα του Sir Giles Gilbert Scott) επρόκειτο να κατεδαφιστεί, όμως τελικά το περίβλημα διασώθηκε. Η ανακαίνιση διήρκησε πέντε χρόνια και κόστισε 134 εκατ. λίρες.
Πολύ πριν την πανδημία και την οικονομική κρίση, οι περισσότεροι σχεδιάζαμε τα ταξίδια μας στο Λονδίνο με γνώμονα το πρόγραμμα της Tate, ακριβώς γιατί είχε βρει την εξίσωση του wow factor. Ο Serota και η ομάδα του μεγαλουργούσαν. Οι καινοτομίες τους πολλές. Καταρχήν, οργάνωσαν τις συλλογές του μουσείου θεματικά και όχι χρονολογικά όπως συνηθιζόταν έως τότε. Έτσι, θα έβρισκε κανείς π.χ. τους μπρούτζινους πίνακες του Matisse που απεικόνιζαν γυμνές γυναικείες πλάτες δίπλα σε ζωγραφικά έργα, και πάλι γυμνά γυναικών, της σύγχρονης Marlene Dumas.
Έπειτα, η διοίκηση δεν ακολούθησε την πεπατημένη ώστε να χτίζει τις εκθέσεις του βάσει μόνο της δυτικής τέχνης. Μάλιστα έκανε το ακριβώς αντίθετο: έστρεψε το βλέμμα σε όλο τον κόσμο. Το 2001 η έκθεση Century City, συμπεριέλαβε έργα από το Παρίσι, τη Μόσχα και τη Νέα Υόρκη, μαζί με έργα από τη Βομβάη, το Λάγος και το Ρίο Ντε Τζανέιρο. Αναγνώρισε επιτέλους την ανάγκη να δούμε τη διαδρομή γυναικών καλλιτεχνών. Σήμερα ίσως δεν θα είχαμε γνωρίσει τις Louise Bourgeois, Frida Kahlo, Georgia O’ Keefee, Yayoi Kusama, Tracey Emin αν δεν υπήρχε η Tate Modern που άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού καθιστώντας πιο συναρπαστικό και σίγουρα πιο δίκαιο.
Η μεγαλύτερη ίσως καινοτομία ήταν το Turbine Hall. Έναν χώρο 3.300 τ.μ. στο ισόγειο του κτιρίου όπου κάθε χρόνο φιλοξενείται το έργο σύγχρονων καλλιτεχνών. Κάθε χρόνο το μουσείο αναθέτει σε έναν σύγχρονο καλλιτέχνη να μεταμορφώσει τον χώρο ανάλογα με το όραμά του. Κάπως έτσι προκύπτουν μικρά-μεγάλα θαύματα που προκαλούν συζητήσεις και κρατούν το ενδιαφέρον του κοινού άσβεστο. Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ πως τόσο η έκθεση στο Turbine Hall, όσο και οι μόνιμες εκθέσεις του μουσείου είναι δωρεάν για το κοινό -ένα κοινό που η Tate Modern διεύρυνε εκδημοκρατίζοντας τη μοντέρνα τέχνη. Αν επισκεφθεί κανείς την Tate Modern θα εκπλαγεί με τη ζωντάνια της: θα δει κανείς μαθητές με τις μπλε στολές τους να τρέχουν από αίθουσα σε αίθουσα, ηλικιωμένους να κάθονται σε σκαμπό και να απολαμβάνουν τα έργα, φοιτητές να ζωγραφίζουν στο πάτωμα, ένα πολύβουο μελίσσι που μπορεί να έρθει και να μάθει περισσότερα για τη μοντέρνα τέχνη και μέσω των audio guides, αλλά και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων του μουσείου. Το μήνυμα ήταν και παραμένει σαφές: η μοντέρνα τέχνη δεν είναι μόνο για την ελίτ.
Ας δούμε μαζί μόλις πέντε από τις κορυφαίες στιγμές από την ιστορία της Tate Modern που φέτος γιορτάζει τα γενέθλιά της με ένα πλούσιο πρόγραμμα και μια έκθεση με 25 έργα από τη συλλογή της (ανάμεσά τους το Lobster Telephone του Dali, το Fountain -η Κρήνη- του Marcel Duchamp, το Black on Maroοn του Rothko κ.ά.).
«Weather Project» του Olafur Eliasson, 2003, Turbine Hall
Ίσως το πιο επιδραστικό έργο που παρουσιάστηκε ποτέ στο Turbine Hall ήταν το «Weather Project» του Olafur Eliasson, ένα ανατρεπτικό ηλιοβασίλεμα. Ο Eliasson δημιούργησε ένα ηλιοβασίλεμα σε πλήρη κλίμακα που αντανακλούσε μέσα από καθρέφτες, με ειδικά μηχανήματα να παράγουν και να διαχέουν «ομίχλη» στον χώρο. Ένας ψεύτικος ήλιος που γεννούσε κάθε λογής χρωματικές αποχρώσεις από κίτρινο έως γκρι. Το κοινό σχεδόν μέθυσε από το θέαμα. Ακόμα και το BBC μετέδωσε από εδώ το δελτίο καιρού λέγοντας πως την επόμενη μέρα ο καιρός θα ήταν «ηλιόλουστος».
Shibboleth, Doris Salcedo, 2007, Turbine Hall
To συμβολικό έργο της Doris Salcedo ήταν μία ρωγμή στο έδαφος, απ’ άκρη σ΄ άκρη στο Turbine Hall. Μια ρωγμή που συμβόλιζε την καταστροφή που προκάλεσε ο αποικιοκρατικός κόσμος αποκλείοντας έθνη και πολιτισμούς. Η καλλιτέχνις εξηγούσε τότε πως επρόκειτο για «μια προσπάθεια να θεαθεί το τμήμα της ανθρωπότητας που έχει μείνει έξω από την ιστορία της νεωτερικότητας και έχει παραμείνει στο περιθώριο του υψηλού δυτικού πολιτισμού… Θέλω απλώς να ασχοληθώ με αυτό το θέμα από την οπτική γωνία της τέχνης, αναλύοντας τον ρόλο που έπαιξε η τέχνη στη διαμόρφωση του στερεότυπου της ανθρώπινης ομορφιάς».
Tatlin’s Whisper #5, Tania Bruguera, 2008, Turbine Hall
Το έργο Tatlin’s Whisper #5 της Tania Bruguera είναι το πιο αξιομνημόνευτο έργο τέχνης που παρουσιάστηκε ποτέ στην Tate Modern. Η περφόρμανς είχε ως σκοπό να προκαλέσει σοκ και να αναπαράγει τον τρόπο που ασκείται ο έλεγχος στα πλήθη από τον κρατικό μηχανισμό. Μια μεγάλη έκπληξη περίμενε λοιπόν το κοινό που είχε συγκεντρωθεί: δύο αστυνομικοί εισέβαλαν έφιπποι και συγκέντρωσαν τον κόσμο σε ένα σημείο, ενώ τον μετακινούσαν στρατηγικά γύρω-γύρω στο Turbine Hall μέσω τεχνικών που χρησιμοποιούνται πράγματι για τον έλεγχο του πλήθους.
Ai Weiwei: Sunflower Seeds, 2010, Turbine Hall
Oι ηλιόσποροι από πορσελάνη του Weiwei άφησαν εποχή: 100 εκατομμύρια αντίγραφα σπόρων φτιαγμένα από πορσελάνη απλώθηκαν στον χώρο. Ο σκοπός ήταν οι θεατές να μπορούσαν να περπατήσουν πάνω τους -όμως προκλήθηκε τόση σκόνη που τελικά απαγορεύτηκε στους ανθρώπους να πλησιάσουν πολύ κοντά καθώς υπήρχε κίνδυνος για τη δημόσια υγεία. Ο Weiwei δήλωσε: «Το Sunflower Seeds είναι ένα από τα πιο περίπλοκα έργα που έχω αναλάβει ποτέ. Δημιουργήθηκε από 1.600 τεχνίτριες σε διάστημα δύο ολόκληρων ετών. Αντανακλά την ιστορία, τον πολιτισμό και τις εξαιρετικές δεξιότητες των τεχνιτών της Κίνας. Αντικατοπτρίζει επίσης το σκηνικό της παγκοσμιοποίησης -και την Κίνα που εμπλέκει ολόκληρο τον πληθυσμό της σε αυτή τη διαδικασία. Δεν είναι απλώς ένα οπτικό έργο που αναδεικνύει την ποσότητα και την πολυπλοκότητα, αλλά αντιπροσωπεύει επίσης την πολιτική πραγματικότητα και τη σοσιαλιστική κοινωνία στην οποία μεγάλωσα».
Yayoi Kusama, αναδρομική έκθεση, 2012
Μπορεί σήμερα να είναι η «αγαπημένη γιαγιά της Τέχνης» και όλοι να γνωρίζουμε τις κολοκύθες της, τα infinity mirror rooms, και τις βούλες της, όμως τότε η Tate Modern με την αναδρομική έκθεση που διοργάνωσε για την Kusama ξετύλιξε το μωσαϊκό εννέα δεκαετιών στο ευρύ κοινό που είδε για πρώτη φορά συνολικά το πολυσχιδές έργο της. Σε επιμέλεια των Frances Morris και Rachel Taylor, η έκθεση κάλυψε όλη την καριέρα της Kusama, τοποθετώντας τις αφηρημένες δημιουργίες που την ανέδειξαν για πρώτη φορά δίπλα στα λιγότερο γνωστά αντιπολεμικά και φεμινιστικά έργα της δεκαετίας του ’60 και του ’70. Κεντρικό σημείο της έκθεσης ήταν η μεγαλύτερη έως τότε εγκατάσταση της Kusama «Infinity Mirror Room» εκείνη την εποχή που μας άφησε όλους άφωνους με την ομορφιά και τον συμβολισμό του.
Eξωτερική φωτογραφία: Wikipedia