«Οι νέοι που έφυγαν για το εξωτερικό εξαιτίας της κρίσης». Ολοι τούς επικαλούνται, λίγοι κάνουν κάτι γι’ αυτούς. Η κυβέρνηση θεωρεί ότι θα τους φέρει πίσω με επιδοτούμενα προγράμματα απασχόλησης. Η Νέα Δημοκρατία δημιούργησε δήθεν ακομμάτιστες πρωτοβουλίες για να στρατολογήσει εν δυνάμει ψηφοφόρους. Η συζήτηση που ξεκίνησε για το δικαίωμα ψήφου όσων έφυγαν τα χρόνια της κρίσης δεν οδήγησε σε συμφωνία και παραπέμφθηκε στο μέλλον.
Ο όρος «brain drain» ακούστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’50 στο Ηνωμένο Βασίλειο εξαιτίας της φυγής επιστημόνων στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Τα αίτιά του σε καιρό ειρήνης ποικίλλουν. Οπως αναφέρει το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ και ο ΟΟΣΑ, οι νέοι αναζητούν ένα καλύτερο περιβάλλον ευκαιριών οικονομικής ανάπτυξης όπου μπορούν να επιχειρήσουν, γίνονται επενδύσεις, καλλιεργείται κουλτούρα κοινωνικής ανόδου, εκτιμώνται τα προσόντα, οι γνώσεις και υπάρχουν προκλήσεις για να ζήσει κάποιος μια καλύτερη ζωή.
Από την Ελλάδα έχουν φύγει περίπου 400.000 συμπολίτες μας την τελευταία δεκαετία. Το 65% είναι άνδρες. Σε μελέτη της ICAP καταγράφηκε ότι περίπου το 44% έφυγε εξαιτίας της διαφθοράς και της αναξιοκρατίας, το 36% εξαιτίας των κακών οικονομικών συνθηκών και το 30% προς αναζήτηση καλύτερων οικονομικών προοπτικών. Παρόμοιες καταστάσεις έχουν ζήσει χώρες όπου εφαρμόστηκαν σκληρά προγράμματα λιτότητας. Η Λιθουανία και η Λετονία αποχωρίστηκαν το 5% του πληθυσμού τους αμέσως μετά την τραπεζική κρίση του 2008 και την έλευση του ΔΝΤ. Στη Λατινική Αμερική και την Αφρική περίπου οι μισοί απόφοιτοι πανεπιστημίων αναζητούν την τύχη τους σε άλλες χώρες.
Η απουσία του 5% χειροτερεύει τις συνθήκες όσων έμειναν πίσω. Εκτός από το δημογραφικό ζήτημα, δημιουργεί προβλήματα στην αγορά εργασίας και την ανάπτυξη. Αυξάνονται οι δουλειές χαμηλής ειδίκευσης και εντείνεται η έλλειψη δεξιοτήτων για επιχειρήσεις, γεγονός που τις ωθεί είτε να αναζητήσουν αλλού ανθρώπινο δυναμικό είτε να σταματήσουν τη δραστηριότητά τους. Το μεγαλύτερο πλήγμα είναι ότι η έλλειψη καλών και ανταγωνιστικών στελεχών επιχειρήσεων, αλλά και ικανών στελεχών για τη Δημόσια Διοίκηση κοστίζει ευρύτερα στην προσπάθεια της χώρας να πατήσει ξανά στα πόδια της.
Υπάρχουν όμως και θετικές ενδείξεις, αν δούμε τη μεγάλη εικόνα. Ο χάρτης του brain drain έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια τόσο γεωγραφικά όσο και ποιοτικά. Ενώ χώρες της Δύσης «χάνουν» μορφωμένο δυναμικό, αλλές όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα -κυρίως το Ντουμπάι-, η Ινδία, η Σιγκαπούρη, η Νότια Αφρική προσφέρουν ευκαιρίες στους νέους να επιχειρήσουν, να βρουν καλές δουλειές και να σπουδάσουν σε καλά πανεπιστήμια. Μεγάλες πόλεις όπως το Αμστερνταμ και το Βερολίνο μετατρέπονται σε μαγνήτες ταλέντου αντί να περιμένουν τον τουρίστα. Η Ταϊβάν, που υπέφερε για δεκαετίες από το brain drain, ίδρυσε ένα μεγάλο βιομηχανικό πάρκο το 1980 (στο στυλ της Silicon Valley), ενθάρρυνε την τεχνολογική καινοτομία και ενίσχυσε τους δεσμούς της με τη Διασπορά. Η Ιρλανδία διόρισε ειδικό αρμόδιο υπουργό Διασποράς και η κυβέρνηση υποστηρίζει σήμερα δεκάδες ομάδες που επικοινωνούν και προσπαθούν να δώσουν κίνητρα σε Ιρλανδούς μετανάστες να επιστρέψουν. Φέτος μάλιστα κατάφερε μετά από 10 χρόνια να αναστρέψει το brain drain. Αλλες χώρες πάλι διοργανώνουν διεθνή συνέδρια προκειμένου να επανέρχονται διακεκριμένοι μετανάστες στον τόπο τους και να ανακαλύπτουν δίκτυα, ευκαιρίες και πρότζεκτ.
Σε Εσθονία, Ολλανδία και Πορτογαλία δημιουργούνται ζώνες καινοτομίας όπου συγκεντρώνονται σε μια γεωγραφική περιοχή ιδιωτικά και δημόσια ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια, μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνέργειες για την υλοποίηση καινοτόμων έργων και την ίδρυση εταιρειών. Η Ιρλανδία προσέλκυσε το Τμήμα Ερευνας και Ανάπτυξης της Google, αφού, πέρα από τον χαμηλό εταιρικό φόρο, παρέχει 25% πίστωση φόρου για έρευνα και ανάπτυξη, ευνοϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας κ.λπ. Μια άλλη ιδέα θα ήταν η αναθεώρηση της στρατιωτικής θητείας με τη δυνατότητα μειωμένης θητείας για κατοίκους εξωτερικού που θα παραμείνουν τελικά στη χώρα.
Ισως, βέβαια, όσοι μένουν εκτός συνόρων πάνω από μια πενταετία δύσκολα να γυρίσουν. Σχεδόν όσο δύσκολα η σημερινή πλειοψηφία στη Βουλή θα μπορούσε να υλοποιήσει ιδέες όπως οι παραπάνω ή να σταματήσει τον κατήφορο της δημόσιας ζωής. Κάποιοι θα προτιμούσαν να κρύβονται εσαεί πίσω από μια γκαζόζα κι ας ρημάζει η χώρα.
*Ο Παναγιώτης Βλάχος είναι σύμβουλος Δημόσιας Καινοτομίας και νομικός