Με το βλέμμα στραμμένο στην ανάπτυξη και με μια πλειάδα στελεχών της αγοράς ακινήτων από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα να δίνουν το παρών, έκανε έναρξη εργασιών σήμερα Δευτέρα 21 Οκτωβρίου 2019 το 20o συνέδριο της Prodexpo.

Στο 9ο Εxecutive Leaders’ Meeting, το οποίο συνιστά παράδοση τα τελευταία χρόνια και προηγήθηκε της έναρξης του συνεδρίου, παρακάθισαν υψηλόβαθμοι παράγοντες της αγοράς Real Estate, οι οποίοι έθιξαν επιμέρους θέματα που αφορούν στη λειτουργία και τους θεσμούς της αγοράς ακινήτων έτσι όπως διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας όπως:

1. Ποια είναι τα διδάγματα που αφήνει πίσω της η οικονομική κρίση, καθώς η αγορά ακινήτων ετοιμάζεται να εισέλθει σε έναν νέο κύκλο ανάπτυξης; Τι πρέπει να προσέξουμε για να είναι περισσότερο βιώσιμη αυτή η νέα πορεία;

2. Ποιες κατηγορίες ακινήτων θα αποτελέσουν την ατμομηχανή της νέας εποχής στην αγορά ακινήτων και για ποιους λόγους;

3. Υπάρχουν τα θεσμικά εργαλεία για την ανάπτυξη/διαφάνεια της αγοράς ακινήτων και την είσοδό της στην “ελίτ” των χωρών που εξετάζουν τα μεγάλα ξένα funds; 

Ξεκινώντας τον κύκλο των εισηγήσεων, ο Δημήτρης Ανδρίτσος, Διευθύνων Σύμβουλος,  Cerved, Property Services τόνισε ότι πλέον ο κλάδος έχει μπει σε καινούρια φάση, ατενίζοντας το μέλλον με αισιοδοξία. Μίλησε, δε, για την ύπαρξη ενός spiral effect, ένα ξεκαθάρισμα της αγοράς, πρώτα από τις prime περιοχές και ακολούθως στις υπόλοιπες, καθώς δεν αντιδρούν όλες με την ίδια ταχύτητα στη νέα κατάσταση. Ιδιαίτερη μνεία έκανε σε δύο, σταθερές, πλέον της εγχώριας οικονομίας, τη Golden Visa και το Airbnb που θα πρέπει να προχωρούν παράλληλα με τις βασικές δομές της και με φόντο το μεγάλο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας, το δημογραφικό. Οι τρεις πυλώνες της νέας εποχής για τον κ. Ανδρίτσο, είναι η ψηφιοποίηση, η αποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης με παράλληλη επιτάχυνση της γραφειοκρατίας.

Στο ίδιο ζήτημα, ο Γιάννης Γκάνος, Γενικός Διευθυντής, Alpha Real Estate Management & Investments SA  έκανε λόγο για έναν πλήρη κύκλο μέσα στα τελευταία 20 χρόνια που διέγραψε ο κλάδος του real estate, την εκτόξευση, τη διόρθωση και μια ανηφορική πλέον πορεία. Σύμφωνα με τον ίδιο,  τα ‘’μαθήματα’’ που δίδαξε η κρίση κοιτώντας πίσω, είναι η ανάγκη για ποιοτικότερο προϊόν, το οποίο είναι και πιο ανθεκτικό, η ευελιξία μιας επένδυσης ως προς την κεφαλαιακή δομή της, αλλά και διαρκείς επενδύσεις στο building stock.

Για τον Θωμά Ζιώγα, MRICS, REV, Πρόεδρο, RICS Greece, Διευθύνων Σύμβουλος, Pepper Hellas, τα πιο σημαντικά διδάγματα της ύφεσης στο real estate είναι ότι οι αξίες σημειώνουν και πτώση εκτός από άνοδο, η συνεχής επένδυση στα κτίρια, αλλά και η εξειδίκευση στις ιδιότητες στον κλάδο. Την ίδια στιγμή, τόνισε ότι υπάρχουν θεμελιώδη στοιχεία, τα οποία οι ιθύνοντες του κλάδου θα πρέπει να παρακολουθούν, όπως π.χ. το δημογραφικό, τη σχέση κόστους-αγοράς και την τεχνολογία, ενώ, επίσης, θα πρέπει να θωρακιστούν θέματα διαφάνειας, αλλά και η εφαρμογή σταθερής πολεοδομικής νομοθεσίας.

Από την πλευρά του, ο Γεώργιος Κορμάς,  Αν. Γεν.  Δ/ντής, Επικ. Group Rea Estate Ομίλου ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ & CEO ΠΕΙΡΑΙΩΣ Real Estate μιλώντας για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος, έθιξε, επίσης, την έλλειψη δεικτών, γνώσης και διαφάνειας, προσθέτοντας ότι το κύριο μάθημα που η κρίση θα έπρεπε να διδάξει σε όλους τους ιθύνοντες της συγκεκριμένης αγοράς είναι η προσοχή για την επόμενη ημέρα, με μια σοβαρότητα στην προσέγγιση από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. Έκανε, δε, ιδιαίτερη αναφορά στη σημασία της συνεχώς εξελισσόμενης παρουσίας των ξένων, θεσμικών επενδυτών που επιθυμούν σταθερό και δομημένο προϊόν, ως αιχμή του δόρατος για τη διόρθωση του κλάδου στην Ελλάδα.

Ο Νίκος Κουντουριώτης, Διευθύνων Εταίρος, Arbitrage RE μίλησε για την ανάγκη να μην αγνοηθούν τα μηνύματα που ”έστειλε” η κρίση, αναφερόμενος στη μεγάλη σημασία επαναπροσδιορισμού του κλάδου, ρεαλισμό και βιωσιμότητα στον κύκλο ανάπτυξης των ακινήτων προς διάθεση. Σύμφωνα με τον ίδιο, ό,τι δομείται πλέον θα πρέπει να πληροί κάποιες ελάχιστες προϋποθέσεις σε σχέση με το περιβάλλον και τους μελλοντικούς χρήστες.

Την ίδια στιγμή, Γιώργος Ποιμενίδης, Διευθύνων Σύμβουλος, Alpha Αστικά Ακίνητα παραλλήλισε την κρίση που πέρασε η χώρα τα προηγούμενα χρόνια με την κρίση της Κατοχής του 1942-1945, καθώς στη διάρκεια των προηγούμενων ετών αμφισβητήθηκαν σταθερές όπως η αδυναμία του κράτους να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του, αλλά και η κατάσταση στα ακίνητα, η οποία τελικά ήταν πολύ πιο σοβαρή από αυτή που δημοσιοποιήθηκε. Χαρακτήρισε, δε, την περίοδο μετά την ύφεση μια ‘’χρυσή ευκαιρία’’ για γενικότερη διόρθωση στην αγορά, με ψηφιοποίηση, τακτοποίηση δασικών χαρτών κ. ά, η οποία αν δεν αξιοποιηθεί άμεσα, θα χαθεί.

Για την ανάγκη δομικών μεταρρυθμίσεων στο Real Estate μετά την πάροδο της κρίσης έκανε λόγο ο Νότης Σαρδελάς, Managing Partner, Sardelas Petsa Law Firm, δίνοντας έμφαση στην ταχύτητα, ασφάλεια, ελαχιστοποίηση του κόστους, αλλά και στη σημασία του νομικού πλαισίου, με ανάγκη ‘’συμμαζέματος’’ και ομοιομορφίας των προϊόντων για να γίνουν πιο δελεαστικά στους επενδυτές. Ως απαραίτητα για την ανάπτυξη του κλάδου εκτίμησε στοιχεία όπως η ολοκλήρωση του κτηματολογίου και η βελτίωση του δικαίου του, τις αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο σε ό,τι αφορά το πολεοδομικό κομμάτι, αλλά και τα θέματα αρμοδιότητας του υπουργείου Πολιτισμού.

Για τον Ιωάννη Τεγόπουλο, αντιπρόεδρο – γενικό διευθυντή Hipoges Iberia, η ατμομηχανή, πλέον για τον κλάδο του Real Estate είναι ο τουρισμός, εκκινώντας ξανά από το Airbnb και τη Golden Visa, ενώ ανέφερε ότι υπάρχει ανάγκη προσδιορισμού του κόσμου που είναι επιθυμητός να επενδύσει στην Ελλάδα.  Επισήμανε, δε, τη σημασία της διόρθωσης στο κομμάτι των κόκκινων δανείων, ξεκινώντας από μηδενική βάση και την έναρξη συζήτησης για άλλες μορφές χρηματοδότησης από τις τράπεζες, προβλέποντας ότι μεγάλος αριθμός ακινήτων θα εισέλθουν στην αγορά τα επόμενα χρόνια.

Στην δική του εισήγηση ο Θεόδωρος Χαραγκιώνης, Πρόεδρος, ICSC Ελλάδος, Σύνδεσμος Επενδυτών Ανάπτυξης Ακινήτων έκανε μια μίνι αναδρομή στην αγορά ακινήτων τα τελευταία 40 χρόνια, που επηρεάστηκε από το πολιτικό, αλλά και από το οικονομικό σκηνικό όπως π.χ. τις δύο υποτιμήσεις της δραχμής. Χρονιά-ορόσημο χαρακτήρισε το 2000, οπότε και υπήρξε δραματική πτώση των επιτοκίων που επηρέασε τα ακίνητα τα επόμενα χρόνια και συνοδεύτηκε με μια παράλληλη αλλαγή στάσης των developers που στη δεδομένη χρονική στιγμή, προτίμησαν να δανειστούν και δεν προχώρησαν σε πώληση του προϊόντος. Τόνισε, δε, ότι οι σοβαροί επενδυτές δεν έχουν μπει ακόμα στην ελληνική αγορά, απλά την ‘’παρατηρούν’’.

Στο δεύτερο ζήτημα, η Δίκα Αγαπητίδου,  Γενική Διευθύντρια,  Αθηναϊκή Οικονομική – JLL έκανε ιδιαίτερη μνεία στον κλάδο των logistics, επισημαίνοντας ότι μόνο το 2% των κεφαλαίων που επενδύθηκαν σε επαγγελματικά κεφάλαια στη χώρα μας έχουν αξιοποιηθεί, κάτι που οφείλεται στη μεγάλη έλλειψη προϊόντος. Έκανε, επίσης, μνεία στους δείκτες που καθορίζουν το υπάρχον, καινούριο πλαίσιο στο Real Estate, προσθέτοντας ότι εδώ και 18 μήνες οι developers επανέρχονται στην αγορά, σημάδι εκ νέου πίστης σε αυτήν.  Η ίδια αναφέρθηκε, επιπρόσθετα, στον κλάδο των logistics στη χώρα μας, ο οποίος από 60.000 διαθέσιμα τμ το 2018, αυξήθηκε σε 100.000 τμ το 2019, συμπληρώνοντας τα επόμενα χρόνια θα το διαθέσιμο προϊόν θα γίνει ακόμα περισσότερο. Αναφέρθηκε, δε, στην κινητικότητα που υπάρχει στον συγκεκριμένο τομέα και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως οι Σέρρες και η Κρήτη.

Για την ανάγκη δημιουργίας μιας σταθερής και βιώσιμης ανάπτυξης στον κλάδο έκανε λόγο ο Στέλιος Αλεξίου,  CEO,  Μπλε Κέδρος, με κινητήριο μοχλό σημαντικούς εξωγενείς παράγοντες που αναμένεται να την επηρεάσουν όπως οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι, οι προσδοκίες από τις κρατικές εξαγγελίες. Σύμφωνα με τον ίδιο, επίσης, θα συνεχιστεί η τάση για αναβάθμιση σε ξενοδοχειακές υποδομές, με έμφαση στα ξενοδοχεία 4 και 5 αστέρων. Ο κ. Αλεξίου τόνισε, δε, ότι την επόμενη πενταετία αναμένεται να επενδυθούν έξι δισ. ευρώ σε αυτόν τον τομέα, με τα πέντε να δαπανώνται για την αναβάθμιση και το ένα για την δημιουργία νέου προϊόντος, συμπληρώνοντας ότι ο τουριστικός κλάδος προσφέρει το 3,5 % του ΑΕΠ.

Για τον Τάσο Καζίνο, Διευθύνοντα Σύμβουλο, Trastor ΑΕΕΑΠ η κτηματαγορά ‘’πλήρωσε’’ τις ζημιές του δημοσιονομικού και του χρηματοπιστωτικού τομέα, συμπληρώνοντας ότι τα ενοίκια παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη μεταβλητότητα σε περιόδους κρίσης. Μίλησε, επίσης, για τη σημασία του τουριστικού προϊόντος για την επόμενη ημέρα του κλάδου, κάνοντας όμως μνεία στην επίδραση σε αυτόν αρνητικών παραγόντων όπως η χρεοκοπία τουριστικών πρακτόρων, το Brexit και τα πρόσφατα γεωπολιτικά γεγονότα Ως next big thing χαρακτήρισε τον τομέα των χώρων γραφείου και αυτόν τον logistics, μιλώντας, όμως, για έλλειψη γης και μηδενικό απόθεμα.

Ο Παναγιώτης Καλιαμπέτσος, Γενικός Διευθυντής, ΟΤΕ ΑΚΙΝΗΤΑ τόνισε, επίσης, ότι υπάρχει μέλλον σε σχέση με τον τομέα των τουριστικών ακινήτων.

Από την πλευρά του, ο Παναγιώτης Μερεκούλιας, Διευθύνων Σύμβουλος, VALUES μίλησε για την ανάγκη εξειδίκευσης και μελέτης στους επιμέρους τομείς των ακινήτων, ως απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη της επόμενης ημέρας της κρίσης.

Για όσα λείπουν στον κλάδο αναφέρθηκε ο Χρήστος Μισαηλίδης, CEO-Asia Pacific & Middle East, IWG plc, δίνοντας έμφαση στην απουσία πράσινων κτιρίων, αλλά και στο κομμάτι των κτιρίων για μικτές χρήσεις, π.χ. γραφεία και malls.

Για τις προοπτικές του κλάδου την επόμενη δεκαετία μίλησε η Αγγέλα Μιχαλοπούλου, Γενική Διευθύντρια Αξιοποίησης Ακινήτων & Επιχειρηματικών Μονάδων, ΕΤΑΔ, αναφέρθηκε στον τουρισμό, όπως π.χ. στην περίπτωση του Costa Navarino, επενδύσεις οι οποίες θα προσφέρουν ένα βελτιωμένο τουριστικό προϊόν. Μίλησε για την ανάγκη μετασχηματισμού κτιρίων, με την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα να αξιοποιούν καταρχήν υπάρχουσες υποδομές, πρόσθεσε ότι θα υπάρξει εξέλιξη στα θεματικά και εκθεσιακά – συνεδριακά ακίνητα, ενώ μίλησε και για τον επερχόμενο διαγωνισμό για την αξιοποίηση του κτιρίουTae Kwon Do , του χιονοδρομικού του Παρνασσού, αλλά και την ανάγκη αξιοποίηση των ιαματικών εγκαταστάσεων που υπάρχουν ανά την Ελλάδα. Σύμφωνα με την ίδια, στην Ελλάδα υπάρχει εξελισσόμενη αγορά Golden Visa, αλλά και ανάγκη για την ανάπτυξη της αγοράς κατοικιών για την τρίτη ηλικία και τις φοιτητικές κατοικίες. Σε σχέση με τα Logistics, τα συνέδεσε με την αγροτική παραγωγή και την ιδιωτικοποίηση των υποδομών, ενώ πρόσθεσε ότι υπάρχει ενδιαφέρον για αγροτικές, αλλά και παραλιακές μισθώσεις.

Πάνος Παναγιωτίδης, COO, Dimand, αναφέρθηκε στο κομμάτι των γραφείων, σχολιάζοντας ότι η συγκεκριμένη αγορά συνεχίζει να κινείται μέσω της ‘’μεταμόρφωσης των ακινήτων, με τον κανόνα να είναι πια τα κτίρια leed και τα κτίρια με μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα, τα οποία, είναι η επόμενη μέρα στο οικιστικό κομμάτι. Σε σχέση με τα logistics εκτίμησε ότι συνδέονται άμεσα με το e-commerce, ενώ αναφορικά με τους κλάδους του retail και της κατοικίας εκτίμησε ότι θα περάσει πολύς καιρός μέχρι να ανακάμψουν.

Από την πλευρά του, ο Γιάννης Παρασκευόπουλος, Γενικός Διευθυντής, Danos – BNP Paribas Real Estate τόνισε ότι τα ακίνητα που θα καθορίσουν την επόμενη ημέρα θα είναι αυτά που θα έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση. Μίλησε για την μεγάλη έλλειψη χώρων γραφείου σε Αθήνα και θεσσαλονίκη, θίγοντας το φαινόμενο του co-working και κάνοντας λόγο για τη σημασία της αναβάθμισης των υπάρχοντων κτιρίων. Συμφώνησε με τους προηγούμενους στη μεγάλη ζήτηση για logistics, με την ύπαρξη σοβαρών επενδυτών που ενδιαφέρονται για τις υψηλές αποδόσεις που δίνει η Ελλάδα σε αυτόν τον τομέα, ενώ πρόσθεσε για το κομμάτι του τουρισμού ότι υπάρχουν ακόμα πιο υψηλές προσδοκίες, αλλά και κενά, όπως π.χ. έλλειψη σε low cost κτίρια, όπως τα hostels.

Για τη Νίκη Σύμπουρα, Διευθύνουσα σύμβουλος, Cushman Wakefield Propius, τα κτίρια γραφείων θα βασιστούν τα επόμενα χρόνια ιδιαίτερα στα trophy assets που προέρχονται από τράπεζες και ιδιώτες, στον χώρο των logistics επίσης υπάρχει μεγάλη κινητικότητα, ενώ η απάντηση για τα ακίνητα που θα διαδραματίσουν ρόλο την επόμενη ημέρα θα είναι συνδυασμός της ζήτησης με την ποιότητα του προσφερόμενου προϊόντος.

Στο κοινό ερώτημα που θέτουν οι επενδυτές σε σχέση με την ιδιαιτερότητα της κάθε επένδυσης που επιθυμούν να κάνουν, αναφέρθηκε η Λίλα Τσιτσογιαννοπούλου, μέλος του ΔΣ του ΤΑΙΠΕΔ, προσθέτοντας ότι υπάρχει ζήτηση για συνεργασίες τουριστικών αναπτύξεων από νέους και παλιούς παίκτες της αγοράς. Επιπλέον, αναφέρθηκε στην ανάγκη επιτάχυνσης των διαδικασιών ωρίμανσης των ακινήτων που θα προσελκύσουν περισσότερους ξένους, σημαντικούς επενδυτές. Συμπλήρωσε, τέλος, ότι οι νέες κινήσεις του ΤΑΙΠΕΔ τους επόμενους μήνες επικεντρώνονται σε μαρίνες και σε λιμάνια, με ταυτόχρονη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών.

Ο Άρις Καρυτινός,  Διευθύνων Σύμβουλος, Prodea Investments αναφέρθηκε στην ανάγκη ύπαρξης σοβαρού θεσμικού πλαισίου που συνδυάζεται με την ύπαρξη σωστού commercial real estate, χαρακτηρίζοντας το ως ‘’δομικό πρόβλημα’’, ενώ μίλησε για την διόρθωση στο νομικό καθεστώς σε σχέση με τις ΑΕΕΑΠ, οι οποίες, παρά τα προβλήματα, κατόρθωσαν να επιβιώσουν τα προηγούμενα χρόνια της κρίσης και χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και για να… σώσουν τράπεζες.

Για την διαφάνεια που χρειάζεται στην Ελλάδα για να μπει στην ελίτ των αγορών, όπως η Γαλλία ή η Γερμανία, έκανε λόγο ο Τάσος Κοτζαναστάσης, Πρόεδρος, ULI Greece, Διευθύνων Σύμβουλος, 8G Capital Partners Ltd, προσθέτοντας ότι τα εξαγώγιμα ακίνητα μπορεί να είναι αυτά του τουρισμού και τα εξοχικά, που δύνανται να λειτουργήσουν ως ατμομηχανή για την επόμενη ημέρα.  Έκανε, δε, μνεία στη σημασία της Golden Visa στην Ελλάδα, διαδικασία που πρέπει να στηριχθεί απ’ όλον τον οικονομικό μηχανισμό, αλλά και στην ανάγκη αξιοποίησης της τεχνολογίας στον τομέα των ακινήτων στο μέγιστο βαθμό.

Επικυρώνοντας τους προηγούμενους ομιλητές, ο Ανδρέας Σάντης, Managing Director – Head for Greece & Western Balkans, NCH Capital, τόνισε την ανάγκη για επιτάχυνση των διαδικασιών και την υποβοήθηση του κτηματομεσιτικού κλάδου και από τον δημόσιο τομέα, προκειμένου να δελεαστούν οι επενδυτές από το εξωτερικό.

Με φόντο τις διαρθρωτικές αλλαγές που έγιναν στην εταιρία της μίλησε η Ναταλία Στράφτη, COO, Grivalia Management Company, εκτιμώντας ότι, πλέον, οι stakeholders που συνδέονται με την εταιρία έχουν διαφορετική στόχευση και προσέγγιση. Στην εισήγησή της έκανε λόγο για θετικές εξελίξεις στην αγορά, που τρέχει με πολύ ψηλές ταχύτητες, με σημαντικό, πια, όγκο συναλλαγών και πτώση στα yields, ωστόσο υπάρχουν ακόμα θεσμικές αδυναμίες, καταθέτοντας στο σημείο αυτό την προσωπική της εμπειρία για τη διαδικασία της συγχώνευσης με τη Eurobanκ τους προηγούμενους μήνες.  Σύμφωνα, τέλος, με την ίδια, το επενδυτικό ενδιαφέρον δεν θα εστιάσει μόνο στα γραφεία και τα καταστήματα, αλλά και σε κλάδους όπως το αυτό του hospitality (ξενοδοχεία) που βρίσκεται σε διαρκή ανάπτυξη.